Nhiều học sinh, sinh viên phải chuyển ngành, ra trường chấp nhận làm trái ngành thậm chí khó tìm việc làm, bắt nguồn từ việc không có kế hoạch học tập rõ ràng. Bài viết phân tích, hướng dẫn cách lập kế hoạch học theo định hướng ngành nghề dễ thực hiện cho học sinh, sinh viên và phụ huynh.
Thực trạng học sinh, sinh viên thiếu xây dựng kế hoạch học tập theo định hướng ngành nghề
Các khảo sát và thống kê về tình hình việc làm hiện nay ở Việt Nam cho thấy nhiều học sinh, sinh viên chưa được định hướng nghề sớm. Một khảo sát của Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam cho thấy 70% học sinh THPT không được hướng nghiệp đầy đủ trong nhà trường.
Đây là một trong những nguyên nhân dẫn đến tỷ lệ thanh niên trong nhóm 15-24 tuổi không tìm được việc làm ở mức khoảng 7,8%, theo Tổng cục Thống kê. Ngoài ra, một bộ phận sinh viên tốt nghiệp từ các trường đang làm việc trái ngành được đào tạo.

Những thực tế này cho thấy, không chỉ thiếu định hướng nghề, việc đã có định hướng nhưng học sinh, sinh viên chưa có kế hoạch học theo định hướng ngành nghề cũng dẫn tới những khó khăn trong việc trau dồi kiến thức, kỹ năng, nắm bắt cơ hội việc làm đúng chuyên ngành, có cơ hội phát triển trong tương lai.
Thậm chí, học sinh, sinh viên không có đủ kiến thức, kỹ năng còn có thể bị loại khỏi thị trường lao động, nhất là trong bối cảnh AI đang có khả năng thay thế nhiều vị trí công việc của con người
Nguyên nhân gây thiếu kế hoạch học theo định hướng ngành nghề dẫn tới khó tìm việc làm
Học sinh, sinh viên không có kế hoạch học theo định hướng ngành nghề sẽ không có đủ kiến thức, kỹ năng và trải nghiệm để tự tin gia nhập thị trường lao động. Những nguyên nhân dẫn đến tình trạng này:
Học sinh, sinh viên không có lộ trình học tập theo định hướng nghề
Nhiều bạn chọn ngành theo cảm tính, sở thích mà không căn cứ trên năng lực cũng như mức độ đáp ứng của bản thân. Ngoài ra, các bạn còn thiếu kế hoạch học theo định hướng ngành nghề (môn trọng tâm, kỹ năng cần đạt, trải nghiệm thực tế).
Kết quả: kiến thức lý thuyết nhiều nhưng thiếu kỹ năng doanh nghiệp cần, ra trường dễ thất nghiệp hoặc buộc phải làm trái ngành, mất thời gian học tập bổ sung.
Thiếu kỹ năng thực tế, kỹ năng nghề & kỹ năng số
Do thay đổi nhanh của thị trường (AI, tự động hóa), nhiều sinh viên bị “hụt” kỹ năng đặc biệt là kỹ năng số và nghề mới phát triển.
Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) dự báo tỉ lệ kỹ năng thay đổi lớn trong 5 năm tới. Doanh nghiệp sẽ cần kỹ năng phân tích, dữ liệu, AI, tư duy phản biện. Nếu sinh viên không chủ động xây dựng kế hoạch học theo định hướng ngành nghề thời đại số này, việc nắm bắt cơ hội việc làm sẽ giảm.
Phụ huynh và nhà trường chưa đồng hành chặt chẽ
Tâm lý của nhiều phụ huynh là định hướng nghề cho con theo cảm tính hay truyền thống gia đình. Ngoài ra, nhiều phụ huynh thường chọn ngành theo tiêu chí “ổn định” hoặc thu nhập hơn là năng lực thực tế của con.
Về phía trường học, nhiều trường chưa có chương trình định hướng nghề bài bản, nên học sinh thiếu thông tin để lập kế hoạch học tập theo định hướng ngành nghề phù hợp.
Khoảng cách giữa đào tạo và nhu cầu doanh nghiệp
Báo cáo ILO và các nghiên cứu cho thấy nhiều chương trình đào tạo của các trường chưa cập nhật nhu cầu kỹ năng của doanh nghiệp dẫn đến sinh viên tốt nghiệp thiếu kỹ năng làm việc thực tế.
Ví dụ, một trường đào tạo về thiết kế mỹ thuật số, thay vì đưa vào chương trình các nội dung sử dụng các công cụ số lại dành nhiều thời lượng học tập cho các môn lý luận về mỹ thuật. Những kiến thức lý luận không phải không hữu ích nhưng chưa trực tiếp hình thành kỹ năng cho người học và chưa đáp ứng đa số nhu cầu doanh nghiệp hiện nay.

Lập kế hoạch học theo định hướng ngành nghề lựa chọn là gì?
Lập kế hoạch học theo định hướng ngành nghề lựa chọn đó là quá trình hoạch định có hệ thống. Từ xác định nghề mong muốn; chọn môn học, kỹ năng, trải nghiệm cần thiết; xây dựng thời gian biểu tương ứng với từng hoạt động học tập; đánh giá & điều chỉnh.
Tất cả các hoạt động trên nhằm đảm bảo học sinh, sinh viên có năng lực về kiến thức và kỹ năng phù hợp với nhu cầu thị trường, đáp ứng yêu cầu tuyển dụng của doanh nghiệp.
Kế hoạch học theo định hướng ngành nghề bao gồm 4 thành phần chính:
- Xác định nghề mục tiêu & hiểu thông tin nghề (vị trí, yêu cầu kỹ năng, lộ trình thăng tiến).
- Danh sách môn học & kỹ năng cần đạt (hard skills + soft skills).
- Lịch trình học tập & các mốc trải nghiệm (thực tập, dự án, chứng chỉ).
- Cơ chế đánh giá và điều chỉnh (kiểm tra, điều chỉnh mỗi học kỳ).
Gợi ý 6 bước lập kế hoạch học theo định hướng ngành nghề
Học sinh, sinh viên, phụ huynh có thể tham khảo 6 bước lập kế hoạch học theo định hướng ngành nghề trực quan, dễ thực hiện như sau:
Bước 1: Khảo sát & định hướng nghề
- Học sinh, sinh viên có thể àm bài test tính cách định hướng nghề nghiệp, tham khảo thông tin ngành nghề từ nguồn chính thống (Bộ GD&ĐT, Tổng cục Thống kê, báo chí uy tín…)
- Đặc biệt, học sinh lớp 12 có thể cân nhắc cả năng lực, kết quả học tập qua học bạ, điểm thi THPT quốc gia, điều kiện gia đình. Từ đó đưa ra những ngành nghề mục tiêu mà bản thân muốn theo đuổi và có đủ năng lực, điều kiện theo đuổi.
Bước 2: Nghiên cứu yêu cầu của doanh nghiệp & thị trường
- Học sinh, sinh viên nên tìm hiểu vị trí việc làm cụ thể đối với ngành nghề mình mong muốn, mức lương khởi điểm, kỹ năng các doanh nghiệp thường yêu cầu đối với vị trí này từ những nguồn tin cậy: các trang tuyển dụng uy tín, Linkedln, báo chí…
- Ví dụ: ngành khoa học dữ liệu đòi hỏi nhân sự phải giỏi toán thống kê, lập trình Python/R, xử lý dữ liệu, kỹ năng trình bày. Do đó, để theo đuổi ngành này, học sinh, sinh viên nhất định phải trau dồi, bồi đắp những kiến thức, kỹ năng trên.
Bước 3: Xây dựng danh mục kiến thức và kỹ năng muốn học
- Học sinh, sinh viên có thể xây dựng danh mục các kiến thức và kỹ năng mình muốn học, theo một lộ trình tương đối dài hơi. Trong đó, các bạn có thể chia ra: kiến thức nền tảng (THPT/ĐH năm 1 – 2), kiến thức chuyên sâu (ĐH năm 2 – 4), kỹ năng bổ trợ (ngoại ngữ, kỹ năng mềm, kỹ năng số).
- Học sinh, sinh viên nên ghi rõ môn học, khóa học online, chứng chỉ muốn đạt được ví dụ: Coursera, Microsoft, Google certificates…
Bước 4: Trải nghiệm nghề nghiệp sớm
- Tham gia workshop định hướng nghề, thực tập hè, dự án thực tế là cách để học sinh, sinh viên có thêm trải nghiệm, kỹ năng nghề nghiệp.
- Hiện nay, nhiều doanh nghiệp có chương trình thực tập cho sinh viên từ năm 2 và ưu tiên tuyển dụng với các sinh viên đã tham gia thực tập, đạt kết quả tốt. Nhiều trường như Trường ĐH FPT cũng khuyến khích sinh viên thực tập doanh nghiệp sớm trước khi tốt nghiệp.
Bước 5: Tạo hồ sơ cá nhân (portfolio, LinkedIn, GitHub)
- Để thể hiện rõ kết quả của quá trình học tập, trau dồi kỹ năng, học sinh, sinh viên nên lưu trữ dự án, điểm mạnh, phản hồi thực tập trên một hồ sơ trực tuyến.
- Hồ sơ cá nhân ấn tượng là lợi điểm với nhà tuyển dụng. Đặc biệt, nhiều nhà tuyển dụng đánh giá cao kinh nghiệm, kỹ năng thực tế, trải nghiệm nghề nghiệp sớm của ứng viên thể hiện qua hồ sơ cá nhân
Bước 6: Đánh giá & điều chỉnh thường xuyên
- Học sinh, sinh viên cần thường xuyên tự kiểm tra tiến độ: đạt được kỹ năng gì, thiếu gì, thị trường ngành thay đổi thế nào (AI, kỹ năng mới) để đảm bảo việc thực hiện kế hoạch.

Những nguồn tham khảo để xây dựng kế hoạch học theo định hướng ngành nghề
- Dữ liệu ngành, thông tin tuyển dụng: Học sinh, sinh viên nên tham khảo các thông tin này từ website của Bộ GD&ĐT, Tổng cục Thống kê (GSO), British Council (Graduate Employability) – là những nguồn uy tín, có thông tin và số liệu chi tiết, thống kê thường niên.
- Bài test tính cách định hướng nghề nghiệp & tư vấn chuyên gia: Học sinh, sinh viên. có thể làm thêm các bài test tính cách như MBTI, Holland RIASEC, test nghề của trường. Hiểu về cá tính, năng lực bản thân cũng giúp các bạn lập kế hoạch sát hơn. Ngoài ra, tư vấn từ các chuyên gia nghề nghiệp cũng là nguồn tham khảo đáng tin cậy.
- Mạng thông tin tuyển dụng, nghề nghiệp: LinkedIn, GitHub (với ngành kỹ thuật), Behance (thiết kế)… có thể gợi ý một số kỹ năng, khoá học cần thiết, thông tin về nhà tuyển dụng.
Vai trò của phụ huynh và nhà trường
Phụ huynh cũng đóng vai trò hỗ trợ con em mình trong quá trình xây dựng kế hoạch học phù hợp định hướng nghề nghiệp. Phụ huynh có thể lắng nghe, chia sẻ kinh nghiệm, hỗ trợ tài chính, chăm sóc sức khoẻ, hỗ trợ việc đi lại cho hoạt động trải nghiệm, giúp con có điều kiện tốt để học tập, rèn luyện kỹ năng.
Phụ huynh cần tránh ép buộc chọn ngành chọn nghề chỉ vì “ổn định”, thu nhập hay theo truyền thống gia đình.
Nhà trường cần cung cấp chương trình định hướng nghề bài bản, phối hợp doanh nghiệp để tạo cơ hội thực tập cho học sinh/sinh viên. Nhà trường cũng có thể xây dựng các khoá học kiến thức, kỹ năng, các CLB, hoạt động trải nghiệm phù hợp và khuyến khích học sinh tham gia.
Bắt đầu từ một kế hoạch rõ ràng (môn học trọng tâm, kỹ năng, trải nghiệm nghề nghiệp sớm, thực tập, hồ sơ thực tế) sẽ giúp học sinh, sinh viên đáp ứng yêu cầu doanh nghiệp và thích nghi với thay đổi ngành nghề trong thời đại số hiện nay. Kế hoạch học theo định hướng ngành nghề lựa chọn là giải pháp thiết thực để giảm rủi ro “học xong không tìm được việc” hoặc phải làm trái ngành.
Viết Chung