Hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2: Giúp con chọn đúng đường, vững bước tương lai

Hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2 đang trở thành mối quan tâm lớn của nhiều phụ huynh khi con bắt đầu bộc lộ năng lực và sở thích riêng. Theo khảo sát năm 2024, hơn 70% học sinh chọn sai hướng học ở THPT do thiếu định hướng sớm. Vậy, cha mẹ cần làm gì để giúp con hiểu mình và chọn đúng hướng đi?

1. Vì sao cần hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2?

Hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2 giúp trẻ nhận diện năng lực, sở thích và định hình ước mơ từ sớm. Đây là bước khởi đầu quan trọng để phụ huynh và nhà trường đồng hành cùng con xây dựng lộ trình học tập hiệu quả.

1.1. Thời điểm vàng để định hướng năng lực và sở thích

Giai đoạn cấp 2 (các lớp từ 6-9 tại Việt Nam) là thời điểm các em bắt đầu hình thành rõ hơn về bản thân: sở thích, khả năng học tập, phong cách học, và bắt đầu đặt câu hỏi “lớn lên con muốn làm gì?”. Nếu phụ huynh chủ động hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2, tức đồng hành từ thời điểm này sẽ tạo ra lợi thế lớn. Các nghiên cứu cho thấy rằng tiến hành khám phá nghề nghiệp ở giai đoạn trung học cơ sở giúp học sinh xây dựng nhận thức về bản thân và thế giới nghề nghiệp, tăng khả năng lựa chọn phù hợp sau này. 

Trong thực tế, chương trình hướng nghiệp tại nhiều trường trung học ở Mỹ đã mở rộng cho học sinh lớp 7-8 để giúp các em “kéo dài đường băng” (runway) cho lựa chọn nghề nghiệp sau này. 

Ngược lại, nếu bỏ lỡ thời điểm này thì khi lên cấp 3 hoặc đại học, con có thể đã chọn sai ngành, phải chuyển hướng hoặc cảm thấy không phù hợp, gây lãng phí thời gian và nguồn lực. Vì vậy, việc hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2 không chỉ là một xu hướng mà là một bước rất thiết yếu để giúp con “chọn đúng đường, vững bước tương lai”.

>>> Xem thêm: Hướng nghiệp học sinh lớp 9 THCS: Bước khởi đầu quan trọng định hướng tương lai 

1.2. Hệ quả của việc định hướng muộn, khi con đã chọn sai lộ trình học tập

Khi phụ huynh và học sinh chưa có sự chuẩn bị về định hướng nghề nghiệp từ cấp 2, rất dễ dẫn đến các hệ quả như: chọn môn học không phù hợp, chọn khối học sai (ví dụ khối A/C tự nhiên, xã hội…), chọn ngành học đại học không phù hợp với năng lực hoặc sở thích, thậm chí bỏ học hoặc chuyển ngành sau khi vào đại học. Theo nghiên cứu của American Student Assistance (ASA) và Education Strategy Group, việc bắt đầu quá muộn khiến học sinh “đóng sẵn cửa lựa chọn” trước cả khi có đầy đủ thông tin: “kids begin to foreclose career opportunities for themselves if they don’t have intentional exposure by middle school” (Trẻ em bắt đầu tự thu hẹp cơ hội nghề nghiệp của mình nếu không được tiếp xúc và định hướng một cách có chủ đích từ bậc trung học cơ sở).

Điều này chứng tỏ rằng nếu không thực hiện hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2, phụ huynh và học sinh có thể phải đối mặt với nhiều lựa chọn “gấp gáp”, thiếu thông tin và dễ có lựa chọn sai. Ví dụ, một học sinh yêu thích nghệ thuật nhưng bị gia đình định hướng học ngành kỹ thuật vì nghĩ “dễ xin việc”, đến khi vào đại học mới nhận ra không phù hợp, phải bỏ học hoặc chuyển ngành, gây tổn thất về thời gian và chi phí.

1.3. Lợi ích dài hạn của hướng nghiệp sớm với học sinh cấp 2 và phụ huynh

Thực hiện hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2 đem lại nhiều lợi ích dài hạn, không chỉ cho học sinh mà còn cho phụ huynh. Các lợi ích cụ thể bao gồm:

• Học sinh xác định được sở thích và năng lực của bản thân sớm hơn, từ đó xây dựng kế hoạch học tập và trải nghiệm phù hợp.
• Học sinh có động lực học tập cao hơn, bởi biết rõ mục tiêu nghề nghiệp. Theo khảo sát, học sinh được trải nghiệm hướng nghiệp sớm có khả năng nói “tôi yêu những gì mình đang học” cao hơn. 
• Hạn chế việc chuyển ngành hoặc nghỉ học giữa chừng vì chọn sai, giúp tiết kiệm thời gian, tài chính và công sức.
• Phụ huynh có vai trò đồng hành rõ nét hơn, có thể định hướng và hỗ trợ con đúng lúc, tránh áp đặt hoặc bị động.
• Tạo ra nền tảng cho việc “học là để sống, là để làm nghề” chứ không chỉ để thi, giúp con hình thành tư duy về nghề nghiệp và cuộc sống sớm hơn.

Vì vậy, rõ ràng rằng việc hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2 là một đầu tư thiết thực cho tương lai của con.

2. Dấu hiệu cho thấy con sẵn sàng được hướng nghiệp sớm

Khi con bắt đầu thể hiện sự tò mò về nghề nghiệp, hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2 chính là thời điểm lý tưởng để giúp con hiểu rõ bản thân. Việc nhận biết đúng dấu hiệu sẵn sàng sẽ giúp phụ huynh không bỏ lỡ “thời điểm vàng” trong việc định hướng tương lai cho con.

2.1. Khi con bắt đầu đặt câu hỏi “Lớn lên con làm nghề gì?”

Một dấu hiệu đơn giản nhưng rất quan trọng là khi con học sinh cấp 2 tự nhiên bắt đầu hỏi: “Mẹ ơi, sau này con muốn làm gì?”, hoặc “Ba ơi, nghề này có ổn không?”… Đây là lúc mà việc hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2 là rất phù hợp vì con đã bắt đầu tò mò về tương lai.

Việc con đặt những câu hỏi này không phải lúc nào cũng rõ ràng và mạnh mẽ, có thể chỉ là “con thích vẽ” hoặc “con muốn làm gì với máy tính”, nhưng đó là dấu hiệu cho thấy con đang bắt đầu tự nhận thức về bản thân và thế giới xung quanh. Nếu bố mẹ bỏ qua giai đoạn này, rất dễ để con tiếp tục theo dòng chảy “học vì điểm số” mà không có mục tiêu rõ ràng.

Ví dụ thực tế: Một học sinh lớp 8 bỗng nhiên nói với mẹ rằng “Con thích làm video và chơi game, liệu con có thể theo nghề làm game sau này không?”. Nếu phụ huynh chủ động, có thể dẫn con tìm hiểu nhóm ngành “ngành học phù hợp với học sinh khối A” (nếu con thích logic, toán) hoặc tìm hướng thiên về sáng tạo nếu con thích game. Từ đó có thể bắt đầu những trải nghiệm sớm, giúp con hiểu rõ năng lực và mong muốn.

Gợi ý nhỏ: Khi con đặt câu hỏi như vậy, phụ huynh nên khuyến khích bằng cách hỏi ngược: “Con thích điều gì khi làm điều đó?”, “Con nghĩ mình mạnh ở điểm nào?”… thay vì vội phản bác hoặc chuyển chủ đề.

2.2. Khi phụ huynh nhận thấy con có năng khiếu nổi bật trong một lĩnh vực cụ thể

Một dấu hiệu khác cho thấy con sẵn sàng được tham gia chương trình hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2 là khi phụ huynh nhận thấy con có năng khiếu hoặc hứng thú vượt trội trong một lĩnh vực: có thể là nghệ thuật, máy tính, lập trình, giao tiếp, thuyết trình, hay thậm chí thí nghiệm khoa học.

Khi thấy các biểu hiện như: con dành nhiều thời gian rảnh tìm hiểu thêm về lĩnh vực mình thích, có câu hỏi sâu hơn bạn bè, hoặc kết quả học tập ở môn đó tốt hơn rõ rệt, thì đó là “cửa mở” để phụ huynh cùng con bắt đầu định hướng sớm.

Ví dụ: Một bạn học sinh lớp 7 rất thích tham gia các dự án STEM, làm robot nhỏ, và thậm chí tự tìm tài liệu về lập trình. Nếu phụ huynh chủ động, có thể khuyến khích con tham gia CLB, trải nghiệm thực tế, hoặc tìm hiểu “tư vấn chọn ngành nghề” từ chuyên gia để con đi đúng hướng.

Cũng nên lưu ý: không phải chỉ dựa vào kết quả học tập mà nên nhìn cả thái độ, niềm thích, và khả năng chịu thử thách. Bởi vì chọn ngành theo học lực hiện tại không bằng chọn ngành theo sở thích thật sự và năng lực tiềm ẩn.

2.3. Khi học sinh cấp 2 bắt đầu chọn môn học yêu thích rõ ràng

Khi con học cấp 2 bắt đầu biểu hiện việc chọn lựa môn học mình hứng thú (ví dụ chọn thêm môn Tin học, mỹ thuật, ngoại ngữ…) đó là tín hiệu tốt để bắt đầu hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2. Vì giai đoạn này còn đủ thời gian để con thử nghiệm và điều chỉnh trước khi lên cấp 3 và chọn khối thi.

Theo nhiều nghiên cứu quốc tế, việc cho học sinh khám phá nghề nghiệp và môn học sớm giúp tăng động lực học và kết quả học tập: một nghiên cứu cho rằng học sinh tham gia chương trình “career exploration” ở trung học cơ sở có khả năng cao hơn báo rằng họ biết cách tìm nghề phù hợp với kỹ năng và sở thích. 

Ví dụ thực tế: Khi con nói “Con thích học môn Tin học hơn môn Toán vì con thích lập trình game nhỏ” thì thay vì xử lý như “Học Tin học để cho vui thôi”, phụ huynh nên xem đó là cơ hội. Có thể giúp con đăng ký khóa học lập trình ngắn hạn, tham gia CLB robot, hoặc thậm chí tìm hiểu “ngành học phù hợp với học sinh khối A” nếu con thích logic và lập trình.

Như vậy, dấu hiệu này báo cho phụ huynh rằng thời gian thích hợp để bắt đầu hành trình hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2 đã tới, và nên hành động sớm để không bỏ lỡ cơ hội đào tạo bản thân của con.

>> Xem thêm: Hướng nghiệp cho học sinh giỏi khối A: Lộ trình chọn ngành, chọn nghề định hướng tương lai

3. Các bước hướng nghiệp sớm hiệu quả cho học sinh cấp 2

Để hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2 đạt hiệu quả, phụ huynh cần đồng hành cùng con qua từng bước: khám phá bản thân, tìm hiểu thế giới nghề nghiệp và xây dựng lộ trình học tập phù hợp. Quá trình này cần được thực hiện khoa học, có sự hỗ trợ từ chuyên gia giáo dục.

3.1. Khám phá bản thân: Hiểu năng lực, sở thích, tính cách của con

Bước đầu tiên trong hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2 là giúp con và phụ huynh cùng “khám phá bản thân”. Điều này bao gồm việc xác định: con mạnh ở đâu (năng lực), con thích gì (sở thích) và con có tính cách, phong cách học như thế nào (hướng nội, hướng ngoại, sáng tạo, logic…). Từ đó mới có thể tiến tới lựa chọn ngành nghề phù hợp sau này.

Một cách cụ thể:

• Cho con làm các bài test năng lực và tính cách (ví dụ bài trắc nghiệm MBTI, bài trắc nghiệm sở thích nghề nghiệp).
• Quan sát con khi làm việc nhóm, khi con vẽ, chơi lập trình, tham gia hoạt động ngoại khoá – cái nào con hứng thú hơn?
• Phụ huynh ghi nhận những biểu hiện như: con thích làm việc 1-1 hay làm nhóm lớn; con thích phân tích logic hay sáng tạo hình ảnh; con học tốt môn nào và bị khó môn nào.

Ví dụ: Nếu con là người hướng nội, thích làm việc một mình với máy tính, thích lập trình thì có thể phù hợp với nhóm ngành công nghệ thông tin; nếu con là người hướng ngoại, thích giao tiếp, thích giúp đỡ người khác thì có thể thiên về nhân sự, marketing, giáo dục.

Trong quá trình này, phụ huynh nên tránh áp đặt: “Con phải theo ngành hot này”, “Con phải học như bạn kia” mà nên lắng nghe con, hỏi con: “Con cảm thấy thế nào khi làm việc đó?”, “Con có muốn thử thêm không?”. Đây là phần quan trọng trong việc tư vấn chọn ngành nghề một cách nhẹ nhàng và đồng hành, thay vì chỉ “chỉ đạo”.

Khi đã có hình dung về bản thân, phụ huynh và con có thể bước tới bước kế tiếp: khám phá nghề nghiệp và lựa chọn môn học phù hợp.

>>> Xem thêm: 5 Ngành học phù hợp với người hướng nội nhưng thu nhập cao

3.2. Khám phá thế giới nghề nghiệp: Giúp con nhận diện các nhóm ngành

Sau khi con và phụ huynh đã bước đầu hiểu về năng lực và sở thích của con, rồi tới việc khám phá thế giới nghề nghiệp, vì khi nói tới hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2, không chỉ là tìm ngành ngay mà là mở rộng nhận thức: nghề nào đang có, nghề nào sẽ cần, nghề nào phù hợp với con và gia đình…

Các bước gợi ý:

• Tìm hiểu các nhóm ngành: Kỹ thuật – Công nghệ, Kinh tế – Quản trị, Sáng tạo – Nghệ thuật, Y Dược – Sức khỏe, Giáo dục – Xã hội…
• Cùng con tham khảo số liệu thị trường lao động: ngành nào đang thiếu nhân lực trong 5 năm tới, ngành nào có nguy cơ bão hòa. Mặc dù ở Việt Nam dữ liệu cụ thể có thể ít, nhưng quốc tế cũng chỉ ra việc khám phá nghề nghiệp sớm giúp học sinh hiểu được lựa chọn không chỉ là “ngành hot hiện tại” mà là “ngành có triển vọng tương lai”. 
• Tham khảo từ khóa “ngành học phù hợp với học sinh khối A” nếu con thiên về toán-lý; hoặc nếu con thiên về xã hội-ngữ văn thì tìm ngành phù hợp. Ví dụ: Khối A (Toán-Lý) có thể liên quan đến kỹ thuật, công nghệ; Khối C/D có thể thiên về ngôn ngữ, xã hội, truyền thông.
• Cùng con xem các nghề mẫu, đoạn video, mời người lớn làm nghề đó chia sẻ… Ví dụ học sinh cấp 2 có thể tham quan văn phòng công nghệ, làm thử một buổi lập trình cơ bản, hoặc tham gia workshop nghệ thuật nếu thích sáng tạo. Việc này giúp con có cảm giác thực tế hơn.
• Bằng việc này, phụ huynh và học sinh đang thực hiện phần quan trọng trong hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2: mở rộng lựa chọn, không để con bị giới hạn bởi suy nghĩ “mình phải học ngành này vì điểm tốt môn kia” mà thay bằng “mình thích, mình có khả năng, thị trường cần”.

Ví dụ thực tế: Ở Mỹ, một trường ở Oklahoma đã khảo sát 1.250 học sinh cấp 2 và phát hiện rằng chương trình khám phá nghề nghiệp giúp 73% học sinh lớp 6 và 69% học sinh lớp 7-8 cảm thấy hứng thú hơn với tương lai nghề nghiệp. 

Phụ huynh có thể bắt đầu bằng cách chọn 1-2 buổi tham quan hoặc hoạt động trải nghiệm nghề nghiệp nhỏ cho con vì còn thời gian để điều chỉnh trước khi lên cấp 3.

3.3. Kết nối giữa năng lực và nghề nghiệp: Tạo lộ trình học phù hợp từ sớm

Khi đã hiểu bản thân và đã khám phá thế giới nghề nghiệp rồi, bước tiếp theo trong hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2 là kết nối giữa năng lực – sở thích của con với nghề nghiệp và từ đó tạo lộ trình học từ sớm: chọn môn, chọn hoạt động, chọn trải nghiệm để chuẩn bị cho các bước tiếp theo.

Cụ thể:

• Nếu con thích lập trình và có năng lực môn Toán tốt, bạn có thể đề xuất con chọn môn Tin học (nếu trường có), tham gia CLB khoa học – công nghệ, hoặc các cuộc thi lập trình nhỏ.
• Nếu con thích sáng tạo và mỹ thuật, bạn có thể tìm thêm phần ngoại khoá vẽ, đồ họa, thiết kế để con thử và xác định sở thích thật.
• Hướng tới việc lên cấp 3: nếu con chọn khối A thì nên bắt đầu xây dựng nền tảng môn Toán-Lý, nếu khối C/D thì nền tảng Ngoại ngữ – Văn – Xã hội. Việc này giúp khi đến lúc kinh nghiệm chọn trường đại học hoặc chọn ngành, con có nền tảng và lựa chọn rõ ràng hơn.
• Việc lập lộ trình từ sớm giúp ích rất nhiều: con sẽ biết cần thời gian luyện môn nào, cần tham gia hoạt động nào, cần tìm hiểu nghề nghiệp nào thêm, tất cả đều ngoại khóa và chủ động. Điều này khác với việc lên cấp 3 mới bắt đầu hoảng loạn chọn ngành hoặc chuyển hướng.

Ví dụ: Một học sinh lớp 8 đã biết mình muốn theo ngành kỹ thuật robot, phụ huynh hỗ trợ con bắt đầu học Toán nâng cao, tham gia CLB robot trường và tìm hiểu về trường kỹ thuật địa phương. Khi lên cấp 3 và chọn khối A, em đã có nền tảng vững và tự tin hơn rất nhiều so với bạn bè bắt đầu muộn.

Do đó, bước này là một phần không thể thiếu trong chiến lược hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2 và giúp phụ huynh, học sinh chủ động hơn trong hành trình dài phía trước.

3.4. Cùng con trải nghiệm nghề nghiệp qua hoạt động thực tế hoặc trại hướng nghiệp

Một phần rất quan trọng của hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2 là “hành động thực tế”, không chỉ nói lý thuyết mà cho con trải nghiệm nghề nghiệp, tham quan doanh nghiệp, tham gia trại hướng nghiệp, workshop. Nhiều nghiên cứu cho thấy trải nghiệm thực tế giúp tăng tính quyết đoán và nhận thức nghề nghiệp. 

Gợi ý hoạt động:

• Tham quan một công ty công nghệ trong cuối tuần dành cho học sinh cấp 2, để con quan sát môi trường làm việc, hỏi nhân viên “ngày làm việc của anh/chị ra sao?”, “em sẽ làm gì nếu chọn nghề này?”.
• Tham gia trại hướng nghiệp, ví dụ 1-2 ngày workshop về nghề sáng tạo, thiết kế trò chơi, lập trình robot hoặc tư vấn nghề nghiệp.
• Mời người làm nghề đó tới trường hoặc tới nhà nói chuyện với con, hoặc cùng con xem phim tài liệu nghề nghiệp rồi bàn luận về sở thích của con.

Ví dụ thực tế: Chương trình ở một quận của Mỹ cho học sinh lớp 6-8 tham gia tour công nghiệp và kết quả cho thấy 56% học sinh sau đó nói rằng trường học hiện tại “cho tôi cơ hội tìm hiểu kỹ năng và sở thích cá nhân” hơn. 

Phụ huynh nên cùng con lập “bản đồ trải nghiệm” từ nay đến cuối cấp 2: mỗi học kỳ chọn 1 hoạt động nhỏ để con trải nghiệm nghề hoặc ngành mình đang quan tâm. Việc này giúp con dần có cảm giác nghề nghiệp, định hình tư tưởng trước khi chọn môn, đồng thời giúp phụ huynh hiểu con hơn và hỗ trợ đúng lúc.

4. Vai trò của phụ huynh trong hành trình hướng nghiệp sớm

Phụ huynh đóng vai trò quan trọng trong hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2, không chỉ là người định hướng mà còn là người đồng hành. Cách cha mẹ lắng nghe, khuyến khích và tạo cơ hội trải nghiệm sẽ quyết định mức độ tự tin và chủ động của con trong việc chọn nghề tương lai.

4.1. Trở thành người đồng hành, không áp đặt

Trong quá trình thực hiện hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2, vai trò của phụ huynh là hết sức quan trọng và cần được thay đổi: từ người “áp đặt” sang người “đồng hành”. Khi con đang ở tuổi vị thành niên, các em rất nhạy cảm với việc bị ép buộc, nên nếu phụ huynh chỉ nói: “Con phải học ngành này vì dễ xin việc”, hoặc “Học giống bạn A vì bạn A giỏi”, thì rất dễ phản tác dụng. Thay vào đó, phụ huynh nên:

• Lắng nghe con: “Con thích cái này vì sao?”, “Con nghĩ mình mạnh cái gì?”
• Gợi mở: Hỏi con một cách khơi mở, không đặt áp lực.
• Cùng con tìm hiểu: Cùng con đọc, cùng con tham quan, hỏi con cảm thấy thế nào.

Hành động này giúp phụ huynh và học sinh xây dựng mối quan hệ tin cậy hơn, giúp con cảm thấy “mình được hiểu” và “mình có lựa chọn”. Khi con cảm thấy mình chủ động, sẽ có động lực hơn trong hành trình hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2.

4.2. Tạo môi trường khuyến khích con thử – sai – học lại

Phụ huynh nên khuyến khích con “thử” nhiều hoạt động, “sai” cũng được và “học lại” thay vì sợ sai. Vì khi định hướng sớm, con có thời gian để khám phá và điều chỉnh. Nếu phụ huynh quá sợ việc con chọn sai dẫn tới việc chặn mọi lựa chọn, thì dễ biến giai đoạn này thành áp lực lớn đối với con.

Ví dụ: Con thử thiết kế trò chơi nhưng nhận ra mình không thích mất quá nhiều thời gian cho lập trình, thay vào đó thích công việc có giao tiếp nhiều hơn. Phụ huynh nếu hỗ trợ và ghi nhận trải nghiệm đó sẽ giúp con điều chỉnh “xin chuyển hướng” nhẹ nhàng, thay vì kéo đến cấp 3 mới chuyển ngành, thời điểm đó sẽ khó khăn hơn.

Việc này rất phù hợp với việc tạo tiền đề cho việc hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2, khi chưa muộn để điều chỉnh lộ trình.

4.3. Gợi ý các câu hỏi giúp con tự khám phá bản thân

Để phụ huynh hỗ trợ con tốt hơn trong quá trình hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2, đây là một số câu hỏi hữu ích để đặt với con:

• “Con cảm thấy bản thân thích làm việc với cái gì nhất?”
• “Khi con làm việc đó, con cảm thấy vui hay thấy mệt?”
• “Con nghĩ mình mạnh cái gì hơn bạn bè?”
• “Con muốn giúp người khác theo cách nào?”
• “Nếu không cần lo lắng về tiền bạc, con sẽ làm nghề gì?”

Những câu hỏi dạng này giúp con bắt đầu tư duy về năng lực – sở thích – giá trị cá nhân, từ đó giúp phụ huynh và con cùng xây dựng nền tảng cho việc hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2.

>>> Xem thêm: Kinh nghiệm chọn ngành học từ sở thích

5. Những sai lầm phổ biến của cha mẹ khi hướng nghiệp sớm cho con

Trong quá trình hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2, nhiều phụ huynh vô tình mắc phải sai lầm như áp đặt mong muốn cá nhân, so sánh con với người khác hay xem nhẹ năng lực thật của con. Nhận diện được các sai lầm này là bước đầu để cha mẹ hướng nghiệp đúng cách.

5.1. Áp đặt ước mơ của cha mẹ lên con

Một trong những sai lầm lớn là phụ huynh áp đặt ước mơ của mình lên con: “Con sẽ phải học ngành Y vì mẹ muốn con làm bác sĩ”, hoặc “Con phải theo ngành quản trị vì bố làm doanh nhân”. Khi con chưa có sự tự nhận thức tốt và mới ở giai đoạn cấp 2, việc này đôi khi khiến con “chịu theo” mà không thật sự thích hoặc phù hợp. Điều này rất nguy hiểm trong quá trình hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2, vì có thể dẫn tới việc mất động lực, chọn ngành sai và phải chuyển hướng sau này.

Phụ huynh nên nhớ: mục tiêu của bước này là giúp con khám phá và chủ động, chứ không phải chọn thay con. Việc áp đặt ước mơ của cha mẹ thường tạo áp lực lớn và đôi khi kết quả trái ngược với mong muốn ban đầu.

5.2. Đánh giá sai năng lực của con

Phụ huynh đôi khi nhìn vào bảng điểm hoặc môn học tốt hiện tại và dự đoán rằng con sẽ phù hợp với ngành đó, mà không đánh giá đúng sở thích hoặc tính cách thực sự của con. 

Ví dụ: con học giỏi Toán-Lý nhưng lại ghét ngồi làm việc với máy tính cả ngày; ngược lại con ngoại ngữ kém nhưng lại rất thích giao tiếp và làm việc quốc tế. Nếu phụ huynh chỉ dựa vào điểm số để chọn ngành cho con thì khi thực hiện hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2 sẽ có nguy cơ sai lệch.

Thay vào đó, phụ huynh nên quan sát toàn diện: kết quả học tập, thái độ học, hoạt động ngoại khoá, phản ứng của con khi thử điều mới. Đánh giá sai có thể khiến vừa mất thời gian vừa tốn kém khi cần chuyển hướng.

5.3. Xem nhẹ giá trị của kỹ năng mềm và trải nghiệm thực tế

Một sai lầm khác là coi nhẹ tầm quan trọng của kỹ năng mềm (giao tiếp, teamwork, sáng tạo, tư duy phản biện) và trải nghiệm thực tế khi thực hiện hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2. Nhiều phụ huynh chỉ tập trung vào chọn ngành “dễ xin việc” hoặc chọn trường “cho chắc” mà quên rằng nghề nghiệp hiện nay thay đổi rất nhanh, kỹ năng mềm và khả năng thích ứng còn quan trọng hơn nhiều.

Nghiên cứu chỉ ra rằng chương trình khám phá nghề nghiệp ở cấp 2 không chỉ cải thiện khả năng định hướng mà còn tăng khả năng học sinh cảm nhận “mình biết cách tìm nghề phù hợp với mình”. 

Ví dụ: Một học sinh tham gia workshop lập trình và làm việc nhóm đã cải thiện kỹ năng giao tiếp, tự tin hơn, dẫn tới việc khi vào cấp 3 tham gia câu lạc bộ tốt hơn và có lựa chọn nghề nghiệp rõ ràng hơn. Vì vậy, phụ huynh nên khuyến khích con tham gia trải nghiệm chứ không chỉ tập trung vào điểm số hoặc chọn ngành “hot”.

6. Giải pháp hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2

Để hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2 hiệu quả, phụ huynh và nhà trường cần có các giải pháp thiết thực như tích hợp nội dung hướng nghiệp trong chương trình học, tổ chức hoạt động trải nghiệm, và kết nối doanh nghiệp. Đây là nền tảng giúp con phát triển toàn diện về năng lực và định hướng nghề nghiệp.

6.1. Mô hình hướng nghiệp tích hợp trong chương trình học

Để triển khai hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2 hiệu quả, một giải pháp là tích hợp hoạt động hướng nghiệp vào chương trình học thường xuyên, thay vì coi đây là hoạt động phụ trợ. Các trường có thể thiết kế các buổi học định hướng nghề nghiệp, đưa các module khám phá nghề nghiệp vào môn Tin học, Giáo dục công dân, hoạt động ngoại khoá.

Ví dụ: nghiên cứu của Association for Career and Technical Education (ACTE) chỉ ra rằng chương trình khám phá nghề nghiệp ở giai đoạn trung học cơ sở nên kết hợp với học dự án, hoạt động nhóm và liên kết với doanh nghiệp. 

Ở Việt Nam, phụ huynh có thể tìm trường hợp thử nghiệm: trường nào đưa hướng nghiệp vào chương trình ngoại khoá, trường nào có CLB nghề nghiệp, nên tham khảo để lựa chọn. Việc này giúp học sinh bắt đầu xây dựng tư duy nghề nghiệp từ sớm và phụ huynh cùng con đồng hành xuyên suốt.

6.2. Các hoạt động trải nghiệm, tham quan doanh nghiệp và dự án thực tế

Một phần không thể thiếu của hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2 là đưa học sinh ra khỏi lớp học, tham quan doanh nghiệp, tham gia dự án thực tế, mời chuyên gia nghề nghiệp nói chuyện, tổ chức trại hướng nghiệp.

Cụ thể:

• Tham quan một công ty công nghệ, xưởng sản xuất, studio sáng tạo, hoặc doanh nghiệp truyền thông – để con nhìn thấy môi trường làm việc thực tế.
• Tổ chức dự án nhỏ trong trường: học sinh lớp 8 lập nhóm rồi chọn một nghề mình đang quan tâm, tìm hiểu, thuyết trình trước lớp. Đây là hoạt động mà nghiên cứu của Education and Employers Research nhận định giúp mở rộng nhận thức nghề nghiệp từ sớm. 
• Workshop: ví dụ “Một ngày với nghề sáng tạo”, “Thử làm kỹ thuật viên robot”, “Ngày trải nghiệm nghề y-dược” … giúp con có cảm giác thực tế hơn.

Những hoạt động này không chỉ giúp con hiểu nghề hơn mà còn giúp phụ huynh thấy rõ năng lực và hứng thú của con từ đó hỗ trợ tốt hơn trong hành trình hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2.

6.3. Câu chuyện thành công của học sinh được hướng nghiệp sớm

Để phụ huynh có hình dung rõ hơn, dưới đây là ví dụ thành công:

Một học sinh lớp 9 tại một trường trung học cơ sở ở Hoa Kỳ tham gia chương trình “career exploration” từ lớp 7 và tham quan doanh nghiệp công nghệ, tham gia CLB robot, rồi cuối cấp 2 quyết định chọn khối A, ngành Kỹ thuật Điện – Điện tử. Khi vào cấp 3, em đã có nền tảng vững, tham gia cuộc thi robot quốc gia và giành giải khuyến khích. Đến khi chọn đại học, em không phải “lựa chọn nóng vội” mà đã tự tin với ngành mình chọn. Nghiên cứu cho thấy học sinh tham gia chương trình này có xác suất biết cách tìm nghề phù hợp với kỹ năng và sở thích cao hơn nhiều. 

Tại Việt Nam, phụ huynh có thể tìm trong mạng lưới trường có tích hợp hướng nghiệp sớm, tìm những học sinh đã được hướng nghiệp từ cấp 2 và thấy rằng các em ít bị lúng túng khi chọn môn khối, chọn trường khi lên cấp 3. Điều này khẳng định rằng việc hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2 là một chiến lược đúng và mang lại hiệu quả thực tế.

7. Gợi ý tài nguyên phụ huynh nên tham khảo khi hướng nghiệp cho con

Việc hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2 sẽ thuận lợi hơn nếu phụ huynh biết tận dụng các tài nguyên đáng tin cậy như bộ test MBTI, sách định hướng nghề nghiệp hoặc chương trình trải nghiệm thực tế. Đây là công cụ giúp con hiểu rõ bản thân và chọn đúng hướng đi.

7.1. Bộ test MBTI, Holland dành cho lứa tuổi THCS

Đối với việc hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2, phụ huynh có thể tìm các bài trắc nghiệm phù hợp với lứa tuổi THCS như MBTI (với phiên bản đơn giản hơn), trắc nghiệm Holland (Holland Code) để giúp con nhận biết sở thích nghề nghiệp. Việc này giúp tạo cơ sở cho việc lựa chọn nghề nghiệp sau này hoặc lựa chọn môn học phù hợp hơn.

Phụ huynh lưu ý chọn phiên bản bài test phù hợp độ tuổi và có đơn vị uy tín tư vấn kết quả để tránh hiểu nhầm. Sau khi làm test, nên ngồi với con phân tích kết quả, không nên để con tự hiểu quá mức hoặc phụ huynh áp đặt kết quả.

7.2. Sách, podcast và kênh giáo dục định hướng nghề nghiệp uy tín

Phụ huynh có thể cùng con tham khảo các sách giới thiệu nhiều nghề nghiệp, các podcast phỏng vấn nhân sự nhiều ngành và kênh YouTube giáo dục nghề nghiệp. Việc này giúp mở rộng nhìn nhận của con và phụ huynh về nghề nghiệp, rất có ích cho việc hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2. Ví dụ, các chương trình quốc tế nói về nghề nghiệp chưa xuất hiện, ngành học phù hợp với người hướng nội/ngoại.

Điều này đặc biệt quan trọng nếu con là người hướng nội, phụ huynh có thể tìm “ngành học phù hợp với người hướng nội” và cùng con tìm hiểu. Việc mở rộng lựa chọn như vậy giúp tránh cái bẫy “phải chọn ngành hot” mà bỏ qua sở thích thật của con.

7.3. Các khóa học kỹ năng định hướng dành cho phụ huynh và học sinh

Hiện nay có nhiều khóa học ngắn hạn (online/offline) dành cho phụ huynh và học sinh cấp 2 về hướng nghiệp sớm: kỹ năng khám phá bản thân, kỹ năng mềm, kỹ năng giao tiếp, lập kế hoạch học tập, tham quan nghề nghiệp… Phụ huynh nên đăng ký cùng con để hai bên cùng học và cùng đồng hành.

Việc này giúp phụ huynh nâng cao năng lực hỗ trợ con trong quá trình hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2 và giúp con thực hiện lộ trình học tập – nghề nghiệp rõ hơn.

8. Kết luận: Hướng nghiệp sớm – hành trình cùng con khám phá và trưởng thành

Việc thực hiện hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2 không đơn giản chỉ là “chọn ngành đại học sớm” mà là cả một hành trình: từ khám phá bản thân, mở rộng nhận thức nghề nghiệp, lập lộ trình học tập – trải nghiệm thực tế và phụ huynh đồng hành đúng cách. Nhờ đó, học sinh sẽ vững bước hơn khi lên cấp 3 và đại học, có lựa chọn phù hợp hơn và ít bị lúng túng khi chuyển hướng.

Phụ huynh hãy bắt đầu ngay từ hôm nay: quan sát con, cùng con trao đổi, đăng ký một hoạt động trải nghiệm nghề nghiệp hoặc tìm tài nguyên hướng nghiệp phù hợp, và bước vào hành trình hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2 một cách chủ động. Con bạn xứng đáng được định hướng đúng và kịp thời để vững bước tương lai.

Hướng nghiệp sớm cho học sinh cấp 2: Giúp con chọn đúng đường, vững bước tương lai

Hải Ngân