Định hướng nghề không chính xác có thể khiến bạn mất nhiều năm học tập và làm việc mà không tìm thấy sự hứng thú hay thành công. Bài viết Định hướng nghề: Sai lầm thường gặp và cách tránh sẽ phân tích những sai lầm phổ biến trong quá trình này, đồng thời đưa ra nguyên tắc và công cụ giúp bạn lựa chọn ngành nghề phù hợp.
1. Thực trạng định hướng nghề hiện nay
Báo cáo của Bộ Giáo dục và Đào tạo (2020) cho thấy, khoảng 20-30% sinh viên năm nhất nhận ra mình chọn sai ngành học và có ý định thay đổi ngành hoặc trường ngay trong năm đầu tiên.
Trong khi đó, có 56% sinh viên tốt nghiệp làm đúng ngành nghề đào tạo; nghĩa là gần 50% còn lại làm khác ngành, hoặc công việc không sử dụng được chuyên môn đã học.
Những thực tế này cho thấy, công tác định hướng nghề cho học sinh, sinh viên chưa được triển khai hiệu quả. Một bộ phận các bạn trẻ chưa chủ động tìm hiểu thông tin ngành nghề trước khi đưa ra quyết định, dẫn đến việc mất thời gian, chi phí học tập nhưng lại không có cơ hội việc làm sau khi tốt nghiệp.

2. Sai lầm thường gặp khi định hướng nghề
Mỗi người có một hoàn cảnh và cách suy nghĩ khác nhau, nhưng nhiều học sinh, sinh viên lại mắc những sai lầm khá giống nhau khi định hướng nghề nghiệp. Dưới đây là 5 nhóm sai lầm phổ biến mà bạn cần lưu ý.
2.1. Chọn nghề theo xu hướng “hot”
Đây là lỗi thường gặp nhất, đặc biệt ở những bạn trẻ muốn nhanh chóng nắm bắt cơ hội “ngành hot, lương cao”. Tuy nhiên, việc chạy theo xu hướng mà không cân nhắc khả năng và đam mê cá nhân tiềm ẩn nhiều rủi ro.
2.1.1 Nguyên nhân
Nhiều bạn trẻ dễ bị thu hút bởi những ngành nghe nói đang “hot” hoặc “lương cao” như công nghệ thông tin, kinh tế số hay marketing online. Thêm vào đó, áp lực từ mạng xã hội, bạn bè và truyền thông khiến họ nghĩ rằng cần phải chạy theo xu hướng để “không bị tụt hậu”. Tuy nhiên, nếu bạn chỉ nhìn vào nhu cầu ngắn hạn hoặc ưu đãi tức thời, có thể bạn sẽ định hướng nghề nghiệp sai lầm.
Ví dụ, thời gian gần đây, nhiều bạn chạy theo ngành Data Science vì thấy mức lương khởi điểm cao và nhiều khóa học quảng cáo rầm rộ. Nhưng khi học mới phát hiện công việc này đòi hỏi nền tảng toán và lập trình vững, không phải ai cũng hợp. Kết quả là không ít bạn chật vật, cảm thấy lạc lõng và buộc phải chuyển hướng sang ngành khác.
2.1.2 Hậu quả
Việc định hướng nghề nghiệp theo xu hướng có thể dẫn đến nhiều hệ quả. Khi xu hướng thay đổi, nhu cầu nhân lực giảm, thậm chí bị thay thế bởi tự động hóa hoặc bão hòa thị trường, người học sẽ gặp khó khăn trong việc tìm việc làm. Hơn nữa, nếu bản thân không thực sự yêu thích, việc học sẽ trở nên nặng nề, dẫn đến kết quả kém, thậm chí bỏ dở giữa chừng. Không ít trường hợp còn lãng phí tiền bạc và thời gian để học lại ngành mới hoặc phải chấp nhận làm trái ngành.
Ví dụ, cách đây vài năm, ngành Quản trị nhà hàng – khách sạn rất được ưa chuộng, nhiều bạn đăng ký theo học. Tuy nhiên, khi dịch COVID-19 bùng phát, thị trường du lịch đóng băng, nhu cầu nhân sự giảm mạnh. Nhiều sinh viên vừa ra trường đã thất nghiệp hoặc phải chuyển sang công việc hoàn toàn khác.
>>> Xem thêm: Định Hướng Nghề: Sai Lầm Thường Gặp Và Cách Tránh
2.1.3 Cách tránh
Để tránh rơi vào “cái bẫy ngành hot”, bạn nên chủ động tìm hiểu nhu cầu việc làm bền vững trong 5–10 năm tới thông qua các báo cáo thị trường lao động và dự báo nhân lực. Đồng thời, cần so sánh sở thích, năng lực cá nhân với yêu cầu của ngành để xem có thực sự phù hợp không. Việc tham khảo kinh nghiệm của những người đi trước hoặc nhờ đến các chuyên gia tư vấn nghề nghiệp cũng giúp bạn định hướng nghề nghiệp tốt hơn.
Ví dụ, một bạn học sinh quan tâm đến ngành Trí tuệ nhân tạo (AI) nhưng trước khi chọn, bạn ấy dành thời gian đọc báo cáo dự báo nhân lực, hỏi ý kiến anh chị đang làm trong ngành và thử học lập trình cơ bản. Sau khi trải nghiệm, bạn mới nhận ra mình hợp với thiết kế UI/UX hơn là thuần túy lập trình, từ đó điều chỉnh lựa chọn cho phù hợp.
>>> Xem thêm:
2.2. Chọn nghề theo ý kiến gia đình hoặc bạn bè
Không ít bạn lựa chọn ngành học không phải vì sở thích cá nhân, mà vì muốn làm vừa lòng cha mẹ hoặc đi cùng nhóm bạn để không cảm thấy lạc lõng. Đây thường là quyết định vội vàng, thiếu sự cân nhắc, dễ dẫn đến lựa chọn không phù hợp.
2.2.1 Nguyên nhân
Phụ huynh thường định hướng nghề cho con có công việc ổn định và thu nhập tốt. Một số bạn lại chọn ngành vì bạn bè cùng học, nghĩ rằng “có bạn có bè sẽ dễ hơn”. Ngoài ra, áp lực xã hội, lời đồn “ngành này đang tốt” nhưng chưa tìm hiểu bản chất cũng khiến nhiều bạn chạy theo.
Ví dụ, một học sinh yêu thích mỹ thuật nhưng bố mẹ cho rằng ngành này “khó xin việc”, nên hướng con theo ngành kinh tế. Thay vì dám đưa ra quan điểm cá nhân, bạn chấp nhận theo học chỉ để làm cha mẹ vui lòng.
2.2.2 Hậu quả
Khi định hướng nghề nghiệp sai, năng lực sở trường không được phát huy, học sinh, sinh viên dễ có kết quả học tập kém, thậm chí nhiều người bỏ học giữa chừng. Ra trường, họ có thể không hạnh phúc với công việc, buộc phải làm trái ngành hoặc thường xuyên cảm thấy bế tắc.
Ví dụ, một nhóm bạn cùng đăng ký ngành Ngôn ngữ Hàn chỉ vì muốn học chung. Nhưng sau vài kỳ học, có người nhận ra mình không hợp học ngoại ngữ, dẫn đến mất động lực, kết quả thấp, cuối cùng phải bỏ ngang trong khi bạn bè khác tiếp tục theo đuổi.
2.2.3 Cách tránh
Để tránh tình trạng này, mỗi người cần chủ động và tham khảo cách định hướng nghề. Lời khuyên từ gia đình, bạn bè có thể tham khảo nhưng cuối cùng bạn mới là người gắn bó với lựa chọn ấy. Hãy thảo luận thẳng thắn với gia đình, đưa ra thông tin và số liệu để chứng minh lựa chọn phù hợp, ví dụ như báo cáo về nhu cầu nhân lực.
Ví dụ, một bạn học sinh yêu thích lập trình nhưng cha mẹ muốn con theo Y khoa vì nghĩ nghề bác sĩ “ổn định”. Bạn ấy đã chủ động tìm báo cáo về nhu cầu nhân lực ngành công nghệ, liệt kê những cơ hội nghề nghiệp cụ thể, sau đó thuyết phục cha mẹ.
2.3. Chọn nghề theo cảm tính nhất thời
Có những định hướng nghề nghiệp được đưa ra chỉ sau một bộ phim truyền cảm hứng hoặc một bài học yêu thích, nhưng cảm xúc nhất thời có thể khiến bạn bỏ qua yếu tố thực tế và lâu dài.
2.3. Chọn nghề theo cảm tính nhất thời
Có những bạn quyết định chọn ngành chỉ sau một bộ phim truyền cảm hứng hoặc một bài học yêu thích. Nhưng cảm xúc nhất thời thường dễ khiến ta bỏ qua những yếu tố thực tế và lâu dài.
2.3.1 Nguyên nhân
Nhiều học sinh định hướng nghề nghiệp chỉ vì yêu thích một môn học, một nhân vật trong phim hoặc bị cuốn theo xu hướng trên mạng xã hội. Có người thấy ngành nghe “ngầu”, “dễ làm” nhưng lại chưa thực sự hiểu rõ công việc đằng sau. Thêm vào đó, do thiếu trải nghiệm thực tế nên việc lựa chọn này dễ rơi vào tình trạng cảm tính, mơ hồ.
Ví dụ, sau khi xem một bộ phim về luật sư, một bạn học sinh cấp 3 hứng khởi đến mức quyết định đăng ký ngành luật. Nhưng khi bắt đầu học, bạn nhận ra ngành này đòi hỏi khả năng ghi nhớ tốt trong khi bạn không có hứng thú và khả năng làm việc đó.
2.3.2 Hậu quả
Khi đã bước vào ngành học, nhiều bạn mới nhận ra kiến thức khô khan, vượt quá khả năng hoặc không hợp với tính cách. Hệ quả là chán nản, học tập sa sút, thậm chí bỏ học hoặc chuyển ngành giữa chừng. Không ít người rơi vào tình trạng vừa tốn kém vừa mất động lực học tập suốt quãng thời gian dài.
Ví dụ, một bạn từng đăng ký ngành Du lịch vì nghĩ rằng “được đi nhiều nơi, gặp nhiều người thú vị”. Nhưng khi học mới thấy phần lớn công việc là quản lý, sắp xếp tour, nhiều áp lực từ khách hàng. Kết quả là bạn ấy mất dần hứng thú và bỏ ngang sau năm thứ hai.
2.3.3 Cách tránh
Để tránh định hướng nghề nghiệp theo cảm tính, bạn nên thử trải nghiệm trước bằng cách tham gia thực tập, làm part-time, đi hội thảo chuyên ngành hoặc thử job shadowing (theo dõi công việc thực tế của một người trong ngành). Hãy tự đặt câu hỏi dài hạn: “Liệu mình có thể gắn bó với nghề này trong 5–10 năm tới không?”. Đồng thời, cần cân nhắc kỹ giữa điểm mạnh, điểm thi và sở thích cá nhân, thay vì chọn chỉ vì một cảm xúc thoáng qua.
Ví dụ. trước khi chọn ngành Báo chí, một bạn đã thử tham gia cộng tác viên viết bài cho một tờ báo online. Sau vài tháng, bạn nhận ra mình thực sự thích công việc tìm hiểu, phỏng vấn và viết lách, từ đó quyết định theo học ngành này một cách chắc chắn hơn.
>>> Xem thêm: Top 10 câu hỏi quiz định hướng nghề nghiệp giúp bạn chọn đúng việc làm phù hợp
2.4. Không đánh giá đúng bản thân
Một trong những nguyên nhân phổ biến dẫn đến sai lầm khi định hướng là người học chưa thực sự hiểu bản thân. Không rõ điểm mạnh, điểm yếu hay giá trị cá nhân khiến nhiều bạn chọn ngành theo số đông hoặc theo lời khuyên bên ngoài, mà thiếu đi sự soi xét thực chất.
2.4.1 Nguyên nhân
Nguyên nhân chính là do thiếu hiểu biết về sở trường của mình. Không ít học sinh chưa từng làm các bài test tính cách định hướng nghề nghiệp (như MBTI, Holland Code), trong khi đó lại dễ bị ảnh hưởng bởi lời khuyên của gia đình hoặc bạn bè. Điều này khiến quyết định chọn ngành thiếu cơ sở.
Ví dụ, một học sinh có tư duy logic khá tốt nhưng lại không để ý đến điều này. Nghe lời bạn bè, bạn chọn ngành Quan hệ công chúng (PR) vì nghĩ “ra ngoài giao tiếp nhiều sẽ hay”, trong khi bản thân vốn ngại nói trước đám đông.
2.4.2 Hậu quả
Khi chọn ngành không hợp, sinh viên dễ rơi vào tình trạng bị stress vì không theo kịp. Kết quả học tập thấp, động lực suy giảm, rủi ro bỏ học hoặc phải chuyển ngành khá cao. Sau đó, họ mất thêm nhiều thời gian và công sức để tìm lại hướng đi phù hợp hơn.
Ví dụ. một bạn chọn ngành Kiến trúc nhưng lại không có năng khiếu mỹ thuật, vẽ hình cơ bản đã rất khó khăn. Học được hai năm, bạn vừa áp lực vừa chán nản, cuối cùng phải bỏ để chuyển sang ngành Xây dựng – thiên về tính toán kỹ thuật nhiều hơn.
2.4.3 Cách tránh
Để tránh sai lầm này, bạn cần đầu tư thời gian tự khám phá bản thân. Các bài test tính cách định hướng nghề nghiệp như MBTI, Holland Code hay Career Values Test sẽ giúp bạn hiểu mình hợp với kiểu công việc nào. Ngoài ra, hãy thử liệt kê kỹ năng, điểm mạnh và giá trị cá nhân, rồi tự hỏi “mình muốn nghề này mang lại điều gì?”. Tham khảo tư vấn hướng nghiệp từ người hiểu rõ bạn hoặc chuyên gia cũng là cách tốt để có cái nhìn khách quan.
Ví dụ, một bạn học sinh sau khi làm test Holland Code nhận thấy mình thuộc nhóm “Kỹ thuật – Thực tế”. Từ đó, bạn điều chỉnh lại nguyện vọng, chọn ngành Cơ điện tử thay vì Kinh tế như định ban đầu, và cảm thấy phù hợp hơn hẳn.
2.5. Bỏ qua xu hướng thị trường lao động
Ngoài việc hiểu bản thân, việc nghiên cứu thị trường lao động cũng rất quan trọng. Nếu chỉ chọn ngành theo sở thích cá nhân mà bỏ qua nhu cầu xã hội, bạn có thể đối mặt với tình huống tốt nghiệp xong nhưng khó tìm được việc đúng chuyên môn.

2.5.1 Nguyên nhân
Nhiều bạn chỉ nhìn vào ngành đang hot ở hiện tại mà không tham khảo báo cáo thị trường nhân lực. Việc không cập nhật xu hướng công nghệ, nhu cầu xã hội hay sự thay đổi môi trường làm việc khiến định hướng nghề dễ sai lầm. Thêm vào đó, thiếu thông tin về các ngành đang cần nhân lực cũng khiến học sinh bỏ lỡ cơ hội.
Ví dụ, có thời gian, ngành Quản lý xuất nhập khẩu rất hút thí sinh, ai cũng nghĩ ra trường dễ xin việc. Nhưng vài năm sau, khi công nghệ logistics phát triển, nhiều khâu được tự động hóa, nhu cầu nhân sự giảm đi đáng kể.
2.5.2 Hậu quả
Khi tốt nghiệp, có thể ngành đã bão hòa, nhân lực dư thừa, khiến việc tìm việc trở nên khó khăn. Không những vậy, mức lương thấp và công việc không ổn định cũng dễ xảy ra. Hậu quả là nhiều người phải học thêm, chuyển ngành hoặc làm lại từ đầu, gây lãng phí thời gian và chi phí.
Ví dụ, một bạn học ngành Ngôn ngữ Nhật vì thời điểm thi thấy ngành này tuyển dụng nhiều. Nhưng sau 4 năm ra trường, nguồn cung nhân lực quá lớn, mức lương bị ép xuống thấp, bạn phải học thêm về phân tích dữ liệu để tìm hướng đi khác.
2.5.3 Cách tránh
Giải pháp là chủ động tìm đọc các báo cáo thị trường lao động, dữ liệu nhân lực 5–10 năm tới để dự đoán xu hướng. Nếu bạn muốn sự ổn định, hãy ưu tiên những ngành có nhu cầu cao và dễ xin việc. Quan trọng nhất là kết hợp cả ba yếu tố: sở thích, năng lực và nhu cầu xã hội để lựa chọn ngành học phù hợp.
Ví dụ, một bạn học sinh vừa thích sáng tạo vừa muốn ngành dễ xin việc, nên sau khi tìm hiểu dự báo nhân lực, bạn chọn Thiết kế truyền thông đa phương tiện – một ngành đang thiếu nhân sự, có tính sáng tạo và ứng dụng cao.
>>> Đọc thêm: Top 7 Bài Test Định Hướng Nghề Nghiệp Được Chuyên Gia Khuyên Dùng
3. 3 Nguyên tắc vàng để định hướng nghề hiệu quả

Để tránh các sai lầm khi định hướng nghề, hãy áp dụng 3 nguyên tắc sau sẽ giúp bạn chọn nghề vừa phù hợp bản thân, vừa bắt kịp thực tiễn.
3.1. Hiểu mình trước, hiểu nghề sau
Trước khi chọn ngành, điều quan trọng nhất là bạn phải hiểu rõ bản thân. Hãy liệt kê điểm mạnh, sở thích và giá trị cá nhân của mình. Ngoài ra, bạn có thể làm các bài test tính cách hoặc năng lực như MBTI, Holland Code để có thêm góc nhìn khoa học. Khi đã hiểu mình, bạn nên nghiên cứu kỹ ngành nghề muốn theo học: từ chương trình đào tạo, chuẩn đầu ra cho đến công việc cụ thể sau khi tốt nghiệp.
Ví dụ, bạn rất mê môn Hóa ở phổ thông, nhưng khi tìm hiểu kỹ mới thấy ngành Hóa học thiên nhiều về nghiên cứu trong phòng thí nghiệm – một công việc đòi hỏi sự kiên nhẫn, tỉ mỉ mà không phải ai cũng hợp.
3.2. Kết hợp dữ liệu và trải nghiệm
Việc chọn ngành không thể chỉ dựa trên cảm tính, mà cần có sự kết hợp giữa dữ liệu và trải nghiệm thực tế. Dữ liệu có thể đến từ các báo cáo thị trường lao động từ các cơ quan, báo chí uy tín. Song song đó, trải nghiệm thực tế như thực tập, tham quan doanh nghiệp sẽ giúp bạn kiểm chứng xem ngành mình định chọn có thực sự phù hợp hay không.
Ví dụ, bạn từng nghĩ rằng nghề thiết kế đồ họa chỉ xoay quanh chuyện “vẽ đẹp” và “thẩm mỹ”, nhưng khi tham gia workshop mới biết rằng ngành này đòi hỏi cả tư duy sáng tạo lẫn kỹ năng sử dụng phần mềm chuyên nghiệp. Từ đó, bạn có cái nhìn thực tế hơn để điều chỉnh định hướng học tập của mình.
3.3. Luôn cập nhật xu hướng nghề nghiệp
Thị trường lao động và xã hội thay đổi rất nhanh, nên việc cập nhật xu hướng nghề nghiệp là điều không thể bỏ qua. Bạn cần theo dõi sự phát triển của công nghệ, nhu cầu xã hội và sự biến động của thị trường lao động để không bị tụt hậu.
Chẳng hạn, chỉ trong vài năm, trí tuệ nhân tạo (AI) đã mở ra nhiều ngành nghề mới, từ kỹ sư dữ liệu đến chuyên gia đạo đức AI. Nếu bạn cứ giữ khư khư suy nghĩ rằng “ngành này đã ổn định rồi” thì có thể bỏ lỡ nhiều cơ hội. Hãy chú ý đến những ngành học mới nổi, những nghề được dự đoán là xu hướng trong tương lai và linh hoạt điều chỉnh khi môi trường thay đổi.
Diễn đàn Kinh tế Thế giới (World Economic Forum – WEF, 2023): dự báo đến năm 2027 sẽ có 69 triệu việc làm mới được tạo ra nhờ công nghệ, đồng thời 83 triệu việc làm cũ biến mất vì tự động hóa và AI.
Ví dụ, một bạn học ngành du lịch đã mạnh dạn học thêm khóa ngắn hạn về digital marketing, để sau dịch COVID-19 có thể chuyển sang làm truyền thông cho các công ty lữ hành thay vì chỉ bó buộc trong nghiệp vụ hướng dẫn viên. Chính sự linh hoạt đó giúp bạn ấy không bị “lạc nhịp” với thị trường.
>>> Xem bài viết: Top 10 xu hướng định hướng nghề nghiệp tương lai (2025 – 2030)
4. Công cụ và tài nguyên hỗ trợ định hướng nghề

Ngoài nguyên tắc định hướng nghề, có rất nhiều công cụ & tài nguyên giúp bạn kiểm chứng lựa chọn.
4.1. Các bài test online giúp định hướng nghề
Một trong những cách đơn giản và dễ tiếp cận nhất để hiểu bản thân là làm các bài test online. Các công cụ như MBTI (16Personalities) hay Holland Code có thể giúp bạn hình dung rõ hơn về tính cách, sở thích và những nhóm ngành phù hợp. Career Values Test lại cho bạn biết đâu là giá trị nghề nghiệp bạn đặt lên hàng đầu.
Ví dụ, có bạn làm test xong mới nhận ra mình coi trọng sự sáng tạo và tự do hơn là ổn định, từ đó quyết định chọn ngành thiết kế thay vì theo sư phạm như định hướng ban đầu của gia đình.
4.2. Website hướng nghiệp uy tín
Nếu muốn tìm hiểu thêm thông tin cập nhật về nghề nghiệp, bạn có thể tham khảo các website uy tín. Chẳng hạn, TopCV ngoài phần hồ sơ xin việc còn có cả blog với nhiều bài viết và khảo sát thị trường lao động. Hướng Nghiệp 24h thì cung cấp nhiều bài viết hướng nghiệp và có dịch vụ tư vấn trực tiếp cho học sinh. CareerBuilder lại nổi bật với nguồn thông tin tuyển dụng và phân tích các ngành nghề dễ xin việc.
Ví dụ, một bạn học sinh lớp 12 sau khi tham khảo CareerBuilder đã thấy ngành logistics đang khát nhân lực, từ đó cân nhắc chuyển từ kế toán sang ngành này để có nhiều cơ hội việc làm hơn.
4.3. Sách và tài liệu gợi ý
Ngoài các kênh online, sách cũng là một nguồn gợi mở giá trị. Cuốn Đúng Việc của Giản Tư Trung giúp người trẻ nhìn lại bản thân để chọn nghề hợp với “cái tôi” thật sự. 7 Thói Quen Hiệu Quả của Stephen Covey lại giúp phát triển tư duy, kỹ năng sống và làm việc – những điều thiết yếu để thành công trong bất kỳ ngành nào.
Bên cạnh đó, các tài liệu khảo sát ngành nghề và báo cáo thị trường lao động mới nhất từ Bộ Lao động, Thương binh & Xã hội hoặc Tổng cục Thống kê cũng rất đáng tham khảo.
4.4. Mentor hoặc cố vấn nghề nghiệp
Cuối cùng, đừng bỏ qua vai trò của mentor – những người đi trước có thể cho bạn cái nhìn thực tế về ngành nghề. Giảng viên đại học, anh chị cựu sinh viên hay người đang làm trong lĩnh vực bạn quan tâm đều có thể trở thành người dẫn đường. Việc tham gia các chương trình tư vấn hướng nghiệp ở trường hoặc hội thảo nghề nghiệp do thành phố tổ chức cũng mang lại nhiều trải nghiệm hữu ích.
Nghiên cứu của Journal of Vocational Behavior (2019) cho thấy sinh viên có mentor thường có mức độ tự tin nghề nghiệp và sự sẵn sàng cho thị trường lao động cao hơn đáng kể so với nhóm không có mentor.
Chọn ngành nghề phù hợp với năng lực, sở thích và xu hướng thị trường không chỉ giúp bạn học tập hứng thú hơn mà còn giảm nguy cơ phải chuyển ngành, bỏ học hay làm việc trái chuyên môn. Sai lầm là điều khó tránh, nhưng bạn hoàn toàn có thể hạn chế chúng nếu dành thời gian tìm hiểu thông tin, khám phá bản thân và tham khảo ý kiến người có kinh nghiệm trước khi quyết định. Đầu tư cho bước chuẩn bị này chính là cách thông minh để xây dựng con đường sự nghiệp bền vững ngay từ đầu.
>>> Đọc tiếp bài viết liên quan tại đây: Mẹo Hướng nghề nghiệp cho học sinh THPT: Phụ huynh và học sinh cần lưu ý
Hải Ngân