Chọn nghề theo định hướng của cha mẹ hay sở thích?

Việc chọn nghề luôn là một bước ngoặt quan trọng trong đời mỗi người. Nó không chỉ quyết định tương lai sự nghiệp mà còn ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống, sự hạnh phúc và cả bản lĩnh cá nhân. Nhưng cũng chính vì thế, câu hỏi “nên chọn nghề theo định hướng của cha mẹ hay sở thích bản thân?” ngày càng khiến học sinh, sinh viên đau đầu.

Đây không phải là câu chuyện riêng của một cá nhân, mà là bài toán muôn thuở của nhiều thế hệ. Ngày nay, khi thị trường việc làm thay đổi chóng mặt, nghề mới liên tục xuất hiện, việc lựa chọn nghề nghiệp càng trở nên phức tạp hơn.

Bài viết này không chỉ phân tích ưu, nhược điểm việc chọn nghề theo định hướng của cha mẹ hay sở thích mà còn đưa ra những công cụ, lời khuyên và lộ trình để bạn đưa ra lựa chọn thông minh.

Vì sao việc chọn nghề luôn là bài toán khó?

Nếu như trước đây, nghề nghiệp gần như được định sẵn theo truyền thống gia đình, thì nay, học sinh, sinh viên có cả “biển lựa chọn”. Hàng ngàn ngành nghề mới ra đời, công nghệ liên tục mở ra những cơ hội chưa từng có. Nhưng càng nhiều cơ hội, thì sự bối rối lại càng lớn. Đặc biệt, câu hỏi “nên chọn nghề theo định hướng của cha mẹ hay sở thích bản thân?” đã trở thành nỗi trăn trở lớn của nhiều học sinh, sinh viên. Bài toán này khó bởi hai lý do chính sau:

Áp lực chọn ngành từ rất sớm

Ở Việt Nam, hành trình chọn nghề gần như bắt đầu từ tuổi 15. Khi bước vào lớp 10, học sinh đã phải quyết định chọn khối A, B, C, D,… – một sự phân nhánh có thể định hình hướng đi đại học. Đến năm lớp 12, áp lực lại dồn dập: chọn ngành, chọn trường, chọn cả tương lai.

Trong khi đó, lứa tuổi 16-18 là giai đoạn các bạn vẫn đang hình thành bản thân. Rất nhiều học sinh chưa đủ trải nghiệm để hiểu mình thích gì, mạnh ở đâu, phù hợp với công việc nào. Nhưng các bạn lại phải trả lời hàng loạt câu hỏi từ gia đình, thầy cô, xã hội:

• “Con định thi ngành gì?”
• “Ngành đó ra trường có việc làm không?”
• “Ngành này hot đấy, sao không thử?”

Nhiều bạn rơi vào trạng thái hoang mang, chọn ngành chỉ vì điểm chuẩn phù hợp, hoặc chọn theo bạn bè. Hậu quả là sau vài năm học, nhiều sinh viên nhận ra mình “không hợp”, dẫn đến chán nản, bỏ học, hoặc ra trường rồi lại rẽ hướng.

Theo số liệu thống kê của Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội thì tỷ lệ sinh viên ra trường làm việc trái ngành, trái nghề chiếm khoảng 40%. Con số này phản ánh rõ sự lúng túng trong việc định hướng nghề nghiệp từ sớm.

Đây cũng là lý do vì sao câu hỏi “chọn nghề theo định hướng của cha mẹ hay sở thích” càng trở nên hóc búa, bởi quyết định ở tuổi quá trẻ có thể để lại ảnh hưởng lâu dài.

“Cái bóng” của gia đình và sự bùng nổ ngành nghề mới

Trong văn hóa Việt Nam, cha mẹ thường có tiếng nói quyết định trong những lựa chọn lớn của con cái, trong đó có nghề nghiệp. Từ góc nhìn của phụ huynh, định hướng con cái vào những ngành nghề “ổn định, chắc chắn” như bác sĩ, kỹ sư, giáo viên, công chức,… là cách để bảo đảm một tương lai an toàn. Họ tin rằng kinh nghiệm sống và sự từng trải giúp mình hiểu rõ hơn đâu là lựa chọn ít rủi ro.

Tuy nhiên, thế hệ Gen Z, Gen Alpha lớn lên trong kỷ nguyên số, nơi hàng loạt ngành nghề mới ra đời: chuyên viên dữ liệu, kỹ sư AI, thiết kế trải nghiệm người dùng, digital marketing, sáng tạo nội dung YouTube/TikTok,… Những công việc này không chỉ mang lại thu nhập hấp dẫn mà còn thỏa mãn đam mê sáng tạo của giới trẻ.

Do đó, chọn nghề theo định hướng của cha mẹ hay sở thích trở thành một bài toán khó vì nó không chỉ liên quan đến nghề nghiệp, mà còn là sự xung đột giữa truyền thống và hiện đại, giữa an toàn và tự do.

Chọn nghề theo định hướng cha mẹ – Ưu và nhược điểm

Trong quá trình định hướng nghề, rất nhiều học sinh, sinh viên phân vân giữa việc chọn nghề theo định hướng của cha mẹ hay sở thích cá nhân. Không thể phủ nhận khi nhiều bạn chọn nghề theo lời khuyên cha mẹ và đã thành công. Tuy nhiên, cũng có những bạn rơi vào bế tắc vì lựa chọn ấy không xuất phát từ mong muốn và đam mê thực sự.

Ưu điểm

Việc chọn nghề theo định hướng của cha mẹ có thể giúp bạn bước đi vững vàng hơn nhờ vào những ưu điểm nổi bật sau:

• Kinh nghiệm và tầm nhìn từ thế hệ đi trước: Cha mẹ thường có nhiều trải nghiệm và hiểu rõ những biến động của thị trường lao động. Họ biết ngành nào dễ xin việc, ngành nào có thu nhập ổn định và ít rủi ro. Điều này đặc biệt hữu ích khi học sinh, sinh viên chưa có nhiều thông tin và kinh nghiệm để tự đánh giá.
• Có sự hậu thuẫn và định hướng rõ ràng: Khi đi theo con đường cha mẹ vạch sẵn, bạn thường nhận được sự hỗ trợ mạnh mẽ cả về tài chính lẫn mối quan hệ. Từ việc đầu tư học phí đến việc định hướng lộ trình nghề nghiệp, cha mẹ chính là “hậu phương” vững chắc, giúp con có thêm lợi thế so với bạn bè cùng trang lứa.
• Tâm lý an toàn: Chọn nghề theo định hướng cha mẹ cũng đồng nghĩa bạn được đi trên con đường đã có người trải nghiệm trước. Điều này tạo cảm giác an toàn, giúp bạn bớt hoang mang giữa các ngành nghề mới. Với những bạn ngại rủi ro, đây là một lợi thế không nhỏ.

Nhược điểm

Tuy nhiên, chọn nghề theo định hướng cha mẹ cũng tồn tại những hạn chế rõ rệt. Nếu chỉ đi theo ý muốn của phụ huynh mà không quan tâm đến sở thích, bạn có thể gặp phải các vấn đề sau:

• Thiếu đam mê, dễ mất động lực: Khi học ngành mà mình không yêu thích, việc học trở thành gánh nặng. Bạn dễ rơi vào tình trạng chán nản, chỉ học cho có và kết quả không cao.
• Khó phát triển sự nghiệp lâu dài: Một công việc có thể ổn định nhưng nếu không phù hợp với cá tính, năng lực và sở trường, bạn khó duy trì sự gắn bó bền vững.
• Nguy cơ “học cho xong rồi bỏ”: Không ít sinh viên học xong rồi lại chuyển hướng sang nghề khác. Điều này dẫn đến lãng phí thời gian, công sức và tài chính mà cả bạn và cha mẹ đã đầu tư.

Chọn nghề theo sở thích bản thân – Ưu và nhược điểm

Trong cuộc tranh luận muôn thuở về việc chọn nghề theo định hướng của cha mẹ hay sở thích, rõ ràng học và làm đúng ngành mình yêu thích sẽ mang lại nhiều động lực, nhưng đi kèm đó là những rủi ro cần cân nhắc.

Ưu điểm

Chọn nghề theo sở thích mang đến một số ưu điểm rõ ràng nhất gồm:

• Động lực tự nhiên, học và làm việc hăng say: Khi ngành học xuất phát từ sở thích, bạn sẽ có động lực bền bỉ hơn. Mỗi buổi học, mỗi dự án đều trở thành cơ hội để bạn khám phá và phát triển bản thân.
• Phát huy thế mạnh cá nhân: Sở thích thường gắn liền với năng lực. Ví dụ: bạn thích viết lách thì khả năng ngôn ngữ thường nổi bật; bạn mê công nghệ thì dễ tiếp cận nhanh với lĩnh vực lập trình. Khi chọn ngành theo sở thích, bạn có nhiều cơ hội để phát huy điểm mạnh và nâng cao năng lực cạnh tranh trong nghề nghiệp.
• Hạnh phúc và thỏa mãn hơn trong dài hạn: Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng những người làm nghề phù hợp với sở thích sẽ ít bị stress, ít burnout và có mức độ hài lòng cao hơn.

Nhược điểm

Tuy nhiên, việc chọn nghề theo sở thích cũng giống như đi trên con đường nhiều màu sắc nhưng đầy thử thách. Nếu không cân nhắc kỹ, bạn có thể đối mặt với những hạn chế sau:

• Nguy cơ chọn ngành ít cơ hội việc làm: Không phải sở thích nào cũng gắn liền với nhu cầu thị trường. Ví dụ, thích vẽ hay làm nhạc không đảm bảo bạn sẽ dễ dàng tìm việc sau khi tốt nghiệp. Đây là một rủi ro hiện hữu nếu bạn chỉ nhìn vào đam mê mà bỏ qua tính thực tiễn.
• Thiếu sự chuẩn bị tài chính và mạng lưới hỗ trợ: Khi bạn đi ngược lại định hướng cha mẹ, bạn có thể không nhận được sự hậu thuẫn về tài chính hoặc mối quan hệ. Điều này khiến hành trình theo đuổi đam mê trở nên khó khăn hơn, đặc biệt với những ngành yêu cầu đầu tư lớn ban đầu.
• Có thể vấp phải sự phản đối từ gia đình: Trong nhiều gia đình Việt Nam, câu chuyện “chọn nghề theo định hướng của cha mẹ hay sở thích” vẫn luôn là nguyên nhân gây tranh cãi. Nhiều phụ huynh lo ngại con cái thất nghiệp hoặc sống chật vật nếu theo đuổi đam mê, dẫn đến mâu thuẫn và áp lực tâm lý cho người trẻ.

H2: Góc nhìn khoa học – Cân bằng giữa cha mẹ và sở thích

Tranh luận chọn nghề theo định hướng của cha mẹ hay sở thích thực chất không có đáp án tuyệt đối. Khoa học hướng nghiệp cho thấy một sự nghiệp bền vững cần hội tụ ba yếu tố: đam mê cá nhân, năng lực thực tế và nhu cầu xã hội. Nếu chỉ chạy theo sở thích mà bỏ qua thị trường, nguy cơ thất nghiệp rất cao; còn nếu chỉ nghe cha mẹ chọn ngành an toàn, bạn dễ thiếu động lực và khó gắn bó dài lâu.

Theo lý thuyết Holland (RIASEC), nghề nghiệp không có “đúng” hay “sai”, mà chỉ có “phù hợp”. Do đó, cha mẹ nên đóng vai trò tư vấn, chia sẻ kinh nghiệm, còn con cái là người quyết định dựa trên đam mê và khả năng của mình. Cân bằng giữa hai yếu tố này giúp bạn tìm ra con đường vừa an toàn, vừa nuôi dưỡng hạnh phúc lâu dài.

5 bước giúp học sinh, sinh viên chọn nghề thông minh

Khi đối diện với bài toán chọn nghề theo định hướng của cha mẹ hay sở thích, nhiều bạn trẻ dễ rơi vào lúng túng. Thực tế, chọn nghề là cả một quá trình cân nhắc và thử nghiệm, không phải quyết định một lần rồi thôi. Để giảm áp lực và đưa ra lựa chọn sáng suốt, bạn có thể tham khảo 5 bước dưới đây.

Bước 1 – Hiểu bản thân

Điểm khởi đầu của việc chọn nghề luôn phải xuất phát từ chính bạn. Hãy dành thời gian để hiểu rõ cá tính, điểm mạnh và điểm yếu của bản thân. Các bài test tính cách nghề nghiệp như MBTI, Holland (RIASEC) hay Big Five sẽ giúp bạn định hình được nhóm nghề phù hợp.

Sau khi có kết quả, hãy viết ra ít nhất 3 ngành nghề bạn thực sự yêu thích và cảm thấy có khả năng theo đuổi. Đây chính là cơ sở để so sánh với định hướng mà cha mẹ đưa ra, thay vì chọn nghề một cách cảm tính.

Bước 2 – Lắng nghe cha mẹ

Trong hành trình chọn nghề theo định hướng của cha mẹ hay sở thích, cha mẹ luôn có vai trò quan trọng. Đừng vội phản bác ngay nếu định hướng của cha mẹ khác với mong muốn của bạn. Hãy hỏi họ lý do vì sao cha mẹ nghĩ ngành này tốt.

Cha mẹ thường có kinh nghiệm và góc nhìn về thị trường việc làm, cơ hội thăng tiến và sự an toàn tài chính. Việc lắng nghe không có nghĩa là bạn phải đi theo hoàn toàn, nhưng nó giúp bạn có thêm dữ liệu thực tế để đưa vào “bản đồ nghề nghiệp” của mình.

Bước 3 – Khảo sát thực tế

Đừng chỉ nghe lý thuyết từ trường lớp hay cha mẹ. Hãy đi tìm câu trả lời thực tế: ngành nghề bạn quan tâm đang vận hành thế nào? Sinh viên sau khi tốt nghiệp đang làm gì? Mức lương, lộ trình thăng tiến, yêu cầu kỹ năng ra sao?

Bạn có thể tham gia các buổi hội thảo nghề nghiệp, kết nối với anh chị đi trước trên LinkedIn hoặc đơn giản là hỏi chuyện một người quen đang làm trong ngành. Những thông tin thực tế này sẽ giúp bạn có cái nhìn khách quan hơn khi phải lựa chọn giữa sở thích và định hướng cha mẹ.

Bước 4 – Đặt lên bàn cân: sở thích và định hướng

Sau khi có đủ dữ liệu từ bản thân, cha mẹ và thực tế thị trường, đây là lúc bạn làm một phép so sánh. Hãy lập một bảng liệt kê:

• Ngắn hạn: ngành nào giúp bạn dễ thích nghi và học tập?
• Dài hạn: ngành nào có tiềm năng nghề nghiệp, cơ hội phát triển bền vững?

Nếu một ngành vừa khơi gợi hứng thú, vừa có triển vọng rõ ràng, đó có thể là lựa chọn cân bằng nhất giữa chọn nghề theo định hướng của cha mẹ hay sở thích.

Bước 5 – Ra quyết định và chịu trách nhiệm

Cuối cùng, quan trọng nhất là ra quyết định. Hãy nhớ rằng không ai có thể sống thay bạn, kể cả cha mẹ. Trong hành trình chọn nghề theo định hướng của cha mẹ hay sở thích, bạn hoàn toàn có thể chọn một phương án thử sức trong 2-3 năm, đồng thời chuẩn bị kế hoạch B để chuyển hướng nếu thấy không phù hợp.

Quyết định nghề nghiệp chỉ thực sự có giá trị khi bạn dám chịu trách nhiệm về nó. Đừng coi đây là gánh nặng, hãy coi đó là cơ hội để trưởng thành. Khi đã chuẩn bị đầy đủ thông tin, lắng nghe cha mẹ và hiểu bản thân, bạn sẽ có đủ bản lĩnh để tự tin bước vào con đường mình chọn.

Sai lầm học sinh, sinh viên thường gặp khi chọn nghề

Trong quá trình chọn nghề theo định hướng của cha mẹ hay sở thích, nhiều học sinh, sinh viên dễ mắc phải những sai lầm phổ biến sau:

• Chọn nghề theo phong trào: Thấy ngành hot, lương cao là đổ xô đăng ký, nhưng không cân nhắc năng lực hay nhu cầu lâu dài.
• Bỏ qua lời khuyên của cha mẹ một cách cực đoan: Phản ứng ngược lại chỉ để khẳng định cái tôi, trong khi kinh nghiệm của cha mẹ có thể là nguồn tham khảo quý giá.
• Chọn theo sở thích nhất thời: Chọn nghề chỉ vì hứng thú tạm thời mà không khảo sát thị trường, dẫn đến khó tìm việc hoặc thiếu ổn định.
• Quyết định vội vàng: Chọn ngành khi chưa có đủ thông tin, không chuẩn bị kế hoạch dự phòng nên dễ hoang mang khi gặp trở ngại.

Tránh những sai lầm trên sẽ giúp bạn có lựa chọn sáng suốt và cân bằng hơn giữa sở thích cá nhân và định hướng từ cha mẹ.

Kết luận

Câu hỏi chọn nghề theo định hướng của cha mẹ hay sở thích vốn không có câu trả lời đúng tuyệt đối. Mỗi lựa chọn đều mang lại những ưu điểm và hạn chế riêng nên cần đưa ra quyết định phù hợp với hoàn cảnh của mình. Khi kết hợp được kinh nghiệm của cha mẹ, đam mê của bản thân và nhu cầu thực tế của xã hội, bạn sẽ có một con đường sự nghiệp vừa an toàn vừa bền vững.

Thanh Thuý