Hướng nghiệp khi cha mẹ có sẵn công việc: Cân bằng giữa kỳ vọng và năng lực

Ở Việt Nam, chuyện “kế thừa nghề gia truyền” không xa lạ. Tuy nhiên, hướng nghiệp khi cha mẹ có sẵn công việc có những thuận lợi và rủi ro. Bài viết dưới đây phân tích các khía cạnh và đưa ra lời khuyên phù hợp cho học sinh, sinh viên, phụ huynh.

Hướng nghiệp là gì?

Theo Bộ GD&ĐT Việt Nam (Thông tư 32/2018), hướng nghiệp cho học sinh phổ thông được xem là nhiệm vụ quan trọng giúp học sinh chuẩn bị cho học tập, việc làm và cuộc sống sau này.

Hướng nghiệp là quá trình giúp học sinh, sinh viên hiểu bản thân, hiểu nghề, hiểu nhu cầu xã hội để đưa ra lựa chọn nghề nghiệp phù hợp.

Mục tiêu của hướng nghiệp không phải là “chọn một nghề”, mà là giúp học sinh, sinh viên có khả năng tự chọn nghề đúng, nghề phù hợp dựa trên năng lực, sở thích, giá trị sống và điều kiện thực tế.

Hướng nghiệp khi cha mẹ có sẵn công việc là gì?

Ở nhiều gia đình Việt Nam, đặc biệt là những gia đình đã có nền tảng kinh doanh, nghề nghiệp ổn định, câu chuyện “cha mẹ có sẵn công việc cho con” không còn xa lạ. Từ hiệu thuốc của mẹ, công ty của bố đến cơ sở sản xuất gia đình… rất nhiều bậc phụ huynh mong muốn con mình tiếp nối truyền thống hoặc duy trì cơ nghiệp sẵn có và định hướng nghề cho con theo hướng đó luôn.

Tình huống hướng nghiệp khi cha mẹ có sẵn công việc cho con thường gặp trong đời sống là:

• Gia đình đã có doanh nghiệp, cửa hàng, cơ sở sản xuất, và cha mẹ mong con kế thừa công việc, phát triển mô hình kinh doanh của gia đình;
• Hoặc cha mẹ làm trong khu vực nhà nước, ngành nghề ổn định, có thể “sắp xếp công việc tốt cho con” sau con khi tốt nghiệp;
• Hoặc đơn giản hơn, cha mẹ có định hướng rõ ràng rằng “nghề này tốt/ nghề này có thu nhập cao/ có mối quen biết có thể thu xếp được vị trí công việc này, con nên theo”.

Tuy nhiên, trong thời đại mà nghề nghiệp thay đổi nhanh hơn bao giờ hết, câu hỏi đặt ra là: Liệu hướng nghiệp khi cha mẹ có sẵn công việc có đồng nghĩa với việc con “chọn được nghề phù hợp”?

Và làm sao để vừa tôn trọng mong muốn của cha mẹ, vừa giúp con được sống đúng với năng lực, mong muốn chọn ngành nghề phù hợp và yêu cầu của thị trường lao động trong bối cảnh chuyển đổi số?

>>> Xem thêm: Định hướng nghề nghiệp cho sinh viên: Giải pháp chọn đúng ngành, đúng việc

Thuận lợi khi cha mẹ có sẵn công việc cho con

Hướng nghiệp khi cha mẹ có sẵn công việc cho con có một số thuận lợi nhất định. Học sinh, sin viên, phụ huynh có thể tận dụng những điểm này để lựa chọn ngành nghề tốt hơn.

Đảm bảo đầu ra

Thực tế, theo khảo sát của VietnamWorks (2024), hơn 20% sinh viên mới ra trường thất nghiệp hoặc làm trái ngành — trong khi nhóm có sẵn việc từ gia đình chỉ chiếm 5%. Khi cha mẹ có sẵn công việc hoặc cơ sở kinh doanh, con có lợi thế lớn về cơ hội việc làm sau khi tốt nghiệp.

Ví dụ một sinh viên học ngành Quản trị kinh doanh xuất thân từ gia đình có công ty kinh doanh mặt hàng quần áo. Sau khi tốt nghiệp, sinh viên này có thể làm việc ngay tại công ty gia đình, vừa trực tiếp làm đúng ngành nghề đào tạo, vừa góp sức phát triển kinh tế gia đình.

Có môi trường trải nghiệm nghề nghiệp sớm

Học sinh, sinh viên xuất thân từ gia đình có truyền thống nghề nghiệp hay được quan sát phụ huynh làm việc từ nhỏ. Từ đó, các bạn có cái nhìn thực tế, hiểu bản chất công việc, được bố mẹ chia sẻ về kinh nghiệm, trải nghiệm làm nghề.

Thực tế, đây là hình thức “học nghề từ trong gia đình”, có môi trường để trải nghiệm nghề nghiệp sớm. Đây là lợi thế mà không phải bạn trẻ nào cũng có được. Được tiếp xúc với nghề nghiệp sớm, học sinh, sinh viên sẽ sớm tích luỹ được kiến thức, kỹ năng, trải nghiệm ngành nghề để hiểu bản thân có thực sự phù hợp với công việc này không.

Ví dụ một học sinh có cha mẹ đều công tác trong quân đội, từ nhỏ có thể được nghe cha mẹ kể chuyện công việc, đến cơ quan của cha mẹ trong những dịp đặc biệt, quan sát đồng nghiệp của bố mẹ… Từ đó, bạn có ấn tượng tốt về hình ảnh người chiến sĩ, làm quen với môi trường rèn luyện trong quân ngũ và có thể định hướng nghề theo ngành này.

Dễ dàng phát triển sự nghiệp

Nếu nghề hoặc doanh nghiệp của cha mẹ vẫn có tiềm năng phát triển, con có thể tiếp quản, cải tiến và mở rộng quy mô, tạo giá trị mới trên nền tảng cũ. Đặc biệt, trong bối cảnh công nghệ phát triển, nhiều bạn trẻ tận dụng điều này để tạo điểm mới mẻ, đột phá trong công việc truyền thống gia đình.

Ví dụ một bạn trẻ kế thừa truyền thống làm quạt giấy của gia đình. Bạn đã nghiên cứu, đổi mới mẫu mã, “bắt trend” như đưa hình ảnh văn hoá, Tổ quốc lên quạt, bán vào những dịp đặc biệt như 30/4, 2/9… trên các sàn thương mại điện tử thay vì bán trực tiếp kiểu truyền thống. Kết quả là doanh số bán hàng tăng nhanh.

Hạn chế và rủi ro tiềm ẩn

Tuy nhiên, không phải mọi trường hợp hướng nghiệp khi cha mẹ có sẵn công việc cho con đều phù hợp và thành công. Một số hạn chế và rủi ro tiềm ẩn của việc này:

Áp lực vô hình và kỳ vọng

Nhiều học sinh bị đặt vào thế “phải nối nghiệp”, dù không yêu thích hoặc không có năng lực phù hợp với công việc của bố mẹ, truyền thống gia đình.

Các bạn bị buộc phải học ngành mình không muốn, làm việc không đam mê, dẫn đến mất động lực và stress nghề nghiệp. Theo nghiên cứu của Đại học Quốc gia Hà Nội (2023), 38% sinh viên chọn ngành do cha mẹ định hướng, trong đó hơn 60% cảm thấy không hứng thú sau 2 năm học. Nhiều bạn sau cùng vẫn quyết định làm trái mong muốn của gia đình, đổi ngành, đổi nghề.

Nghề nghiệp có sẵn không phù hợp với xu hướng mới

Có những nghề cha mẹ làm tốt 10–20 năm trước, nhưng hiện nay đã thay đổi mạnh mẽ do công nghệ hoặc thị trường.
Dù được hướng nghiệp khi cha mẹ có sẵn công việc, học sinh, sinh viên sẽ gặp khó khăn để phát triển công việc, khẳng định mình hoặc không đạt được những mục tiêu tối thiểu như duy trì kinh tế cho bản thân và gia đình.

Ví dụ, một sinh viên được định hướng học thủ thư vì cha mẹ đang thủ thư trong công ty nhà nước. Tuy nhiên, với việc sáp nhập các doanh nghiệp, sự phát triển của công nghệ thay thế một số công việc có tính chất lặp lại, công việc này đã được tinh giản. Bạn sinh viên không còn cơ hội làm việc trong công ty đó nữa.

Thiếu cơ hội khám phá bản thân

Khi được hướng nghiệp khi cha mẹ có sẵn công việc, nhiều bạn trẻ không có cơ hội và động lực thử sức, khám phá năng lực thật của mình. Từ đó, học sinh, sinh viên gần như tự hạn bản thân, dễ bị thiếu đi khả năng thích ứng, sáng tạo trong tương lai.

Ví dụ, một học sinh được bố mẹ sắp xếp sẵn một vị trí trong cơ quan nhà nước. Trong quá trình học, bạn không có lý do và động lực để trải nghiệm nghề nghiệp sớm, thực tập tại doanh nghiệp hay thử sức làm việc trong các dự án thực tế.

Tốt nghiệp, bạn cũng không thử sức phỏng vấn tại các doanh nghiệp để hiểu yêu cầu thực tế mà chờ đợi để được sắp xếp vào vị trí mà bố mẹ đã chuẩn bị sẵn. Khi làm việc, bạn không phát huy được năng lực của mình, do trước đó đã bỏ lỡ các cơ hội khám phá bản thân.

>> Xem thêm: Gợi ý bài tập cách định hướng nghề nghiệp cho bản thân

Làm gì để hướng nghiệp khi cha mẹ có sẵn công việc có hiệu quả?

Để hướng nghiệp khi cha mẹ có sẵn công việc có hiệu quả, học sinh, sinh viên và phụ huynh cần cân bằng giữa mong muốn của phụ huynh và tính cách, năng lực, trải nghiệm thực sự của con em mình.

Bước 1: Cha mẹ và con cùng nhận diện năng lực thật sự

• Cha mẹ khuyến khích con làm bài test tính cách định hướng nghề nghiệp (MBTI, Holland, DISC…) để hiểu tính cách, năng lực thực tế của bản thân. Sau đó, con cái có thể chủ động chia sẻ lại thông tin với cha mẹ.
• Phụ huynh chủ động quan sát sở thích, tính cách, năng lực của con. Từ đó, có thể chia sẻ kinh nghiệm, lời khuyên phù hợp cho con.
• Nếu tố chất của con không phù hợp, cha mẹ nên cân nhắc đào tạo bổ sung hoặc chuyển hướng gần hơn (ví dụ: con không muốn kinh doanh nhưng có thể làm marketing cho công ty gia đình).

Bước 2: Cập nhật xu hướng ngành nghề

• Cha mẹ và con nên thường xuyên tìm hiểu xu hướng thị trường việc làm 5–10 năm tới  từ những nguồn uy tín như website của các bộ ban ngành, báo chí, kênh truyền thông chính thống để hướng nghiệp khi cha mẹ có sẵn công việc được phù hợp.
• Cha mẹ cùng con đánh giá truyền thống nghề nghiệp của gia đình hay ngành nghề của phụ huynh có còn tiềm năng hay cần chuyển đổi mô hình trong bối cảnh thị trường lao động hiện nay.
• Ví dụ: cửa hàng truyền thống của gia đình có thể phát triển phương thức bán hàng trên các sàn thương mại điện tử, tận dụng ưu thế công nghệ và sự nhanh nhạy của người trẻ.

Bước 3: Tạo cơ hội trải nghiệm thật

• Phụ huynh hoàn toàn nên cho con trải nghiệm nghề nghiệp sớm với những công việc truyền thống của gia đình, nhưng với vai trò học hỏi, khám phá, không phải ép buộc.
• Ngoài ra, học sinh, sinh viên cũng nên chủ động chia sẻ với cha mẹ, đề xuất được trải nghiệm làm việc ở các ngành nghề, vị trí công việc khác với truyền thống gia đình hay những công tác cha mẹ đã làm để có sự so sánh, lựa chọn phù hợp.

Bước 4: Chia sẻ và thỏa thuận định hướng nghề

• Cha mẹ và con cần chia sẻ thẳng thắn: Cha mẹ chia sẻ kỳ vọng hướng nghiệp khi cha mẹ có sẵn công việc; con chia sẻ mong muốn về ngành nghề con muốn theo đuổi.
• Để hướng nghiệp khi cha mẹ có sẵn công việc cho con một cách đúng đắn, phụ huynh và học sinh, sinh viên cần cùng nhau xác định mục tiêu chung: giữ nghề nhưng đổi mới, hoặc tách ra lĩnh vực mới nhưng vẫn tận dụng nguồn lực gia đình.

Bước 5: Xây dựng lộ trình học tập – nghề nghiệp rõ ràng

Một ví dụ về việc cha mẹ và con cùng xây dựng kế hoạch học tập phù hợp với định hướng nghề, dù phụ huynh có sẵn công việc cho con hay không như sau:

Theo chuyên gia hướng nghiệp Nguyễn Hiệp (VietCareer, 2024):“Không nên xem việc kế thừa công việc của cha mẹ là nghĩa vụ, mà là một lựa chọn có điều kiện. Quan trọng là con hiểu nghề, thấy phù hợp và có khả năng phát triển nó theo cách của mình.”

Nếu được thực hiện đúng, hướng nghiệp khi cha mẹ có sẵn công việc có thể trở thành mô hình kết hợp lý tưởng: cha mẹ có kinh nghiệm, con có tư duy mới, thị trường có nhu cầu, và cả hai cùng phát triển.

Tuy nhiên, cha mẹ và học sinh, sinh viên cần tránh những rủi ro có thể có của hoạt động này. Hãy coi việc kế thừa nghề nghiệp không phải là “ràng buộc”, mà là cơ hội để phát triển công việc mà cha mẹ, gia đình mình đã gắn bó ở thời đại mới, bằng cách làm mới.

Cha Mẹ Định Hướng Nghề Nghiệp Cho Con Như Thế Nào Để Không Áp Đặt?

Viết Chung