Định hướng nghề nghiệp cho học sinh: Định hướng và giải pháp

5/5 - (1 bình chọn)

Trong bối cảnh thị trường lao động liên tục thay đổi, định hướng nghề nghiệp cho học sinh trở thành một nhiệm vụ quan trọng của giáo dục hiện đại. Theo thống kê của Bộ Giáo dục và Đào tạo năm 2024, có đến 63% học sinh trung học phổ thông chưa xác định rõ ngành nghề phù hợp với bản thân, trong khi hơn 40% sinh viên đại học cho biết đã chọn sai ngành học sau khi nhập học. Thực trạng này cho thấy công tác hướng nghiệp ở trường phổ thông vẫn còn nhiều hạn chế, chưa thực sự giúp học sinh hiểu rõ năng lực, sở thích và xu hướng nghề nghiệp tương lai. Vì vậy, việc nghiên cứu thực trạng và giải pháp nâng cao hiệu quả định hướng nghề nghiệp cho học sinh là yêu cầu cấp thiết, nhằm giúp các em lựa chọn con đường học tập và nghề nghiệp đúng đắn, phù hợp với nhu cầu xã hội và năng lực cá nhân.

Hiện nay, định hướng nghề nghiệp cho học sinh trở thành một nhu cầu cấp thiết. Bài viết này phân tích khái niệm, thực trạng trên thế giới và Việt Nam, đồng thời đề xuất giải pháp thực tiễn nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động hướng nghiệp cho học sinh THPT.

Mục lục

Khái niệm định hướng nghề nghiệp cho học sinh

Định hướng nghề nghiệp cho học sinh là quá trình cung cấp thông tin, tư vấn và hỗ trợ để các em hiểu rõ sở thích, năng lực, giá trị cá nhân, từ đó chọn ngành nghề phù hợp với bản thân và nhu cầu xã hội.

Với học sinh THPT, định hướng nghề sớm giúp các em chọn đúng khối thi, ngành học đại học, cao đẳng.
Với sinh viên, định hướng nghề nghiệp là cơ sở để điều chỉnh kế hoạch học tập, kỹ năng, chuẩn bị tốt hơn cho việc làm.
Với phụ huynh, đây là công cụ quan trọng để đồng hành cùng con trong quá trình chọn nghề, tránh áp đặt.

Ngoài các phương pháp truyền thống như hướng nghiệp qua sách vở, phương tiện truyền thông… hiện nay nhiều trường áp dụng bài test định hướng nghề (như MBTI, Holland RIASEC) để học sinh, sinh viên, phụ huynh có cơ sở khoa học đánh giá tính cách, năng lực của bản thân và con em mình, từ đó chọn trường, chọn nghề đúng đắn hơn.

Định hướng nghề nghiệp cho học sinh trở thành một nhu cầu cấp thiết

Thực trạng định hướng nghề nghiệp cho học sinh trên thế giới

Trong nhiều quốc gia, việc định hướng nghề nghiệp cho học sinh vẫn đang gặp không ít thách thức, với các khảo sát mới nhất cho thấy học sinh nhiều khi chưa rõ ràng về con đường tương lai và thiếu sự chuẩn bị cần thiết. Theo báo cáo của OECD (The State of Global Teenage Career Preparation, 2025), trong số khoảng 690.000 học sinh 15 tuổi ở 81 quốc gia

39% học sinh được khảo sát không rõ ràng về kỳ vọng nghề nghiệp của mình — nghĩa là các em chưa thể trả lời cụ thể về nghề nghiệp mà mình muốn làm khi khoảng 30 tuổi.
Khoảng 21% các em có kỳ vọng nghề nghiệp đòi hỏi bằng đại học nhưng không dự kiến sẽ tiếp tục học lên mức đại học — một sự không tương thích giữa ước mơ nghề nghiệp và kế hoạch học tập
Hơn 30% học sinh nói rằng trường lớp của mình chưa dạy những điều mà các em cho là hữu ích cho công việc tương lai.
Về việc tiếp xúc thực tế với nghề nghiệp: chỉ khoảng 35% học sinh đã từng tham dự hội chợ việc làm, và khoảng 45% đã tới thăm nơi làm việc hay trải nghiệm công việc (job shadowing).

Những con số này phản ánh thực trạng chung: mặc dù có nhận thức ngày càng tăng về tầm quan trọng của định hướng nghề nghiệp, nhiều học sinh vẫn còn thiếu thông tin, thiếu trải nghiệm thực tế, hoặc chọn không đúng hướng do chưa hiểu rõ năng lực bản thân hoặc thông tin thị trường lao động. Đây là vấn đề có ảnh hưởng không chỉ tới việc lựa chọn ngành học mà còn tới hiệu quả lao động trong tương lai và sự phù hợp giữa cung – cầu nhân lực.

Các mô hình hướng nghiệp cho học sinh THPT thành công

Nhiều quốc gia đã triển khai chương trình định hướng nghề cho học sinh từ rất sớm:

Mỹ: theo National Center for Education Statistics (NCES), có tới 85% học sinh trung học phổ thông được tiếp cận chương trình định hướng nghề hoặc career counseling trước khi tốt nghiệp.
Đức: hệ thống giáo dục nghề kép (dual system) cho phép học sinh vừa học lý thuyết, vừa thực tập tại doanh nghiệp, giúp 60% học sinh tốt nghiệp phổ thông tham gia học nghề có việc làm ngay.
Singapore: Bộ Giáo dục triển khai chương trình Education and Career Guidance (ECG), bắt đầu từ tiểu học, với mục tiêu giúp học sinh có “career literacy” – hiểu biết nghề nghiệp toàn diện.

Thách thức chung toàn cầu trong định hướng nghề nghiệp cho học sinh

Khoảng cách giữa đào tạo và nhu cầu thị trường: Theo UNESCO, gần 43% sinh viên toàn cầu làm việc trái ngành do thiếu định hướng nghề phù hợp, nhiều sinh viên vẫn băn khoăn: học gì để không thất nghiệp?
Tác động của công nghệ: Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) dự báo khoảng 85 triệu việc làm có thể biến mất vào năm 2025 do tự động hóa, nhưng đồng thời tạo ra 97 triệu công việc mới. Sự thay đổi này dẫn đến những khó khăn nhất định trong việc định hướng nghề nghiệp cho học sinh

Những con số này cho thấy định hướng nghề nghiệp sớm không chỉ là việc chọn ngành mà còn là chuẩn bị kỹ năng linh hoạt để thích nghi với thay đổi.

Thực trạng định hướng nghề nghiệp cho học sinh tại Việt Nam

Theo khảo sát của Hiệp hội Chuyên gia Thẩm định rủi ro Hoa Kỳ (SOA), 35% học sinh, sinh viên Việt Nam cho biết “cơ hội thăng tiến” là tiêu chí hàng đầu khi lựa chọn nghề; tiếp theo là “cơ hội việc làm dồi dào” chiếm 27% và “thử thách về mặt trí tuệ” chiếm 26%

Hướng nghiệp trong trường học và gia đình

Trường học là môi trường gần như là đầu tiên và tin cậy nhất mà học sinh, sinh viên có thể tiếp cận với các thông tin định hướng nghề. Tuy nhiên:

Theo nghiên cứu đăng trên Tạp chí Giáo dục, chỉ 30% trường THPT có chương trình hướng nghề nghiệp bài bản, còn lại mang tính hình thức.
70% sinh viên Việt Nam cho rằng họ chưa từng được hướng nghiệp đầy đủ trước khi chọn ngành đại học, dẫn đến việc học sai ngành hoặc bỏ dở.

Tại gia đình, đa số các gia đình đều quan tâm đến việc con học gì để không thất nghiệp, thậm chí có việc làm tốt, có cơ hội thăng tiến, mức thu nhập cao. Tuy nhiên, không phải gia đình nào cũng hướng nghiệp cho con em mình một cách đúng đắn và phù hợp.

Nhiều thông tin chưa chính xác, áp lực từ gia đình khiến quá trình định hướng nghề cho học sinh THPT gặp khó khăn. Thậm chí nhiều học sinh, sinh viên vì muốn “chiều” ý bố mẹ mà chọn ngành, chọn nghề không phù hợp với bản thân, gây ra những hệ luỵ đáng tiếc.

Một học sinh lớp 12 tại Hà Nội chia sẻ trên báo Lao Động rằng em chọn ngành Y theo áp lực gia đình, nhưng sau 2 năm phải bỏ dở vì không phù hợp.
Trong khi đó, mô hình trải nghiệm nghề sớm tại một số trường THPT chuyên (như Trường THPT Chuyên Khoa học Tự nhiên) đã giúp nhiều học sinh phát hiện niềm đam mê và chọn ngành sát hơn với năng lực.

dinh huong nghe nghiep cho hoc sinh — Trường học là môi trường có thể tiếp cận với các thông tin định hướng nghề nghiệp tin cậy.

Hệ quả từ thiếu định hướng nghề nghiệp cho học sinh

Làm trái ngành phổ biến: British Council thống kê 60% sinh viên tốt nghiệp Việt Nam làm việc ngoài lĩnh vực được đào tạo.
Tỷ lệ cử nhân, thạc sĩ thất nghiệp còn cao: Theo Tổng cục Thống kê (GSO), năm 2023 có khoảng 122.000 cử nhân, thạc sĩ thất nghiệp.
Áp lực phụ huynh: Nhiều học sinh chọn ngành theo mong muốn của cha mẹ, không dựa trên sở thích hay năng lực bản thân, dẫn đến tâm lý chán nản, mất động lực học tập.

Bảng so sánh thực trạng định hướng nghề cho học sinh trên thế giới và Việt Nam

Tiêu chí	Thế giới	Việt Nam
Tỷ lệ học sinh được định hướng nghề nghiệp trong trường học	OECD (2021): Khoảng 80% học sinh THPT tại các nước OECD tham gia ít nhất 1 hoạt động hướng nghiệp chính thức trong năm học. [OECD Career Readiness Project]	Bộ GD&ĐT (2022): Chỉ khoảng 30% học sinh THPT được tiếp cận bài bản với chương trình hướng nghiệp trong nhà trường. [[MOET, 2022]]
Các hình thức hướng nghiệp phổ biến	– Trải nghiệm nghề nghiệp thực tế (job shadowing, thực tập ngắn hạn). – Sử dụng chuyên gia định hướng nghề nghiệp (career counselor). – Bài test năng lực, tính cách (MBTI, Holland, Big Five).	– Chủ yếu thông qua giờ hướng nghiệp (chưa đều đặn, thường 1-2 tiết/tháng). – Một số trường tổ chức tham quan doanh nghiệp, nhưng còn hạn chế.
Nhận thức của phụ huynh	– Ở Mỹ, Anh, Canada: Trên 70% phụ huynh thường xuyên trao đổi với con về định hướng nghề nghiệp. [Gallup, 2020]	– Khảo sát 2021 của Navigos: 55% phụ huynh Việt Nam vẫn chọn nghề cho con dựa vào “nghề ổn định, dễ xin việc” thay vì sở thích/năng lực.
Tỷ lệ sinh viên ra trường làm đúng ngành học	EU (Eurostat, 2020): ~70% sinh viên có việc làm phù hợp với ngành được đào tạo.	Việt Nam: Theo Bộ LĐTBXH (2022), chỉ khoảng 60% sinh viên tốt nghiệp có việc làm phù hợp ngành học. [[MOLISA, 2022]]
Thách thức chính	– Xu hướng nghề nghiệp thay đổi nhanh do công nghệ (AI, tự động hóa). – Khó dự báo nghề dài hạn.	– Hướng nghiệp còn mang tính hình thức. – Thiếu giáo viên được đào tạo chuyên sâu về tư vấn nghề nghiệp. – Thiếu sự kết nối giữa nhà trường – doanh nghiệp.
Giải pháp đã triển khai	– Tích hợp hướng nghiệp cho học sinh vào chương trình học chính thức. – Phát triển nền tảng số hỗ trợ chọn nghề (ví dụ: MyFuture – UK, Career Navigator – US).	– Triển khai “Chương trình giáo dục phổ thông mới 2018” có nội dung hướng nghiệp. – Một số mô hình mới như “Trải nghiệm nghề nghiệp” tại FPT Education, VinUni.

>>> Xem thêm: Hướng nghiệp kỹ thuật công nghệ: Ngành hot, cơ hội lớn và lộ trình cho học sinh yêu công nghệ

Giải pháp nâng cao hiệu quả định hướng nghề nghiệp cho học sinh

Định hướng nghề nghiệp cho học sinh chắc chắn cần được áp dụng những giải pháp để nâng cao hiệu quả, mở rộng quy mô. Đặc biệt, trong bối cảnh thị trường lao động hiện nay, mỗi đối tượng học sinh, sinh viên, phụ huynh cần được tiếp cận thông tin định hướng nghề theo các cách riêng.

Đối với học sinh

Chủ động khám phá bản thân: sử dụng các bài test định hướng nghề nghiệp như Holland RIASEC, MBTI để hiểu năng lực và sở thích.
Trải nghiệm nghề nghiệp sớm: tham gia hoạt động ngoại khóa, CLB, dự án cộng đồng để kiểm chứng sự phù hợp với nghề.
Cập nhật xu hướng lao động: tham khảo báo cáo từ Bộ GD&ĐT, GSO, WEF để biết ngành nghề nào có nhu cầu cao, yêu cầu tuyển dụng cụ thể của doanh nghiệp với từng ngành nghề

>>> Cập nhật ngay tại đây: Hướng nghiệp cho học sinh giỏi khối C: 7 lựa chọn nghề nghiệp triển vọng

Đối với phụ huynh

Đồng hành, không áp đặt: khuyến khích con thảo luận cởi mở về ước mơ nghề nghiệp.
Hỗ trợ tìm thông tin: giúp con tiếp cận nguồn tin chính thống về ngành nghề, thị trường lao động, tham vấn chuyên gia định hướng nghề.
Tạo điều kiện trải nghiệm: cho con tham gia thực tập, khóa học ngắn hạn, trải nghiệm nghề thực tế.

>>> Mời Quý phụ huynh đọc bài viết: Cha mẹ định hướng nghề nghiệp cho con cái: 5 bước giúp trẻ tìm đúng đường tương lai

Đối với sinh viên (đang học hoặc chuẩn bị chọn ngành lại)

Điều chỉnh kế hoạch học tập: nếu nhận ra ngành học không phù hợp, cần nhanh chóng định hướng lại. Cần xây dựng kế hoạch học tập phù hợp với định hướng nghề.
Bổ sung kỹ năng mềm: kỹ năng giao tiếp, làm việc nhóm, phân tích dữ liệu đang là xu hướng được tuyển dụng đánh giá cao.
Tìm mentor hoặc cố vấn: kết nối với giảng viên, chuyên gia để được hướng dẫn trực tiếp về định hướng nghề nghiệp.

>>> Xem thêm bài viết: Top 7 bí quyết định hướng nghề sớm cho học sinh ở tuổi 15 – 18

Đối với nhà trường và cơ quan quản lý

Nhà trường hợp tác chặt chẽ với Sở Giáo dục & Đào tạo, Sở Lao động – Thương binh & Xã hội để cập nhật thông tin thị trường lao động, xu hướng nghề nghiệp mới, từ đó giúp học sinh có cái nhìn thực tế hơn. Ví dụ: tại Quảng Ninh, trường THCS-THPT đã tích hợp nội dung giáo dục nghề vào chương trình lớp 9-12 với 9 tiết/năm để học sinh được tiếp xúc sớm với nghề nghiệp thực tế.
Doanh nghiệp, các trường cao đẳng, đại học nên tham gia sâu hơn vào hoạt động hướng nghiệp: cung cấp trải nghiệm thực tế (tham quan, thực tập), tổ chức hội chợ nghề, tư vấn tuyển sinh, kết nối việc làm.
Tích hợp hướng nghiệp vào chương trình chính khóa: như mô hình ECG ở Singapore.
Liên kết doanh nghiệp: đưa học sinh đi tham quan, trải nghiệm môi trường làm việc thực tế ngay khi còn ngồi trên ghế trường học.
Đầu tư hệ thống cố vấn nghề nghiệp: mỗi trường cần có trung tâm hoặc ít nhất một giáo viên chuyên trách về hướng nghiệp.

Đối với bộ giáo dục

Cập nhật, bổ sung chương trình giáo dục hướng nghiệp bắt buộc trong bậc THCS và THPT, đảm bảo học sinh được tiếp cận nghề nghiệp sớm, có hệ thống và thực tế.
Ban hành chuẩn năng lực cho giáo viên hướng nghiệp, hướng tới hình thành đội ngũ chuyên trách, được đào tạo bài bản thay vì kiêm nhiệm như hiện nay.
Rà soát, điều chỉnh nội dung giáo dục phổ thông 2018, tăng thời lượng cho các hoạt động trải nghiệm – hướng nghiệp, gắn với thực tế địa phương.
Thực hiện mục tiêu Chiến lược phát triển giáo dục nghề nghiệp đến 2030: tăng tỷ lệ học sinh sau THCS vào giáo dục nghề nghiệp lên 40% (hiện mới đạt khoảng 26%).
Bộ GD&ĐT cần phối hợp chặt với Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội trong việc xây dựng hệ thống thông tin hướng nghiệp quốc gia, giúp học sinh tra cứu ngành nghề, cơ hội việc làm, mức thu nhập và xu hướng thị trường.
Khuyến khích mô hình liên thông giáo dục – nghề nghiệp – việc làm, cho phép học sinh học nghề song song với học văn hoá, hoặc học chuyển tiếp lên cao đẳng, đại học.
Xây dựng cổng thông tin hướng nghiệp quốc gia, tích hợp dữ liệu từ các trường đại học, doanh nghiệp, sàn việc làm và thị trường lao động, giúp học sinh được tư vấn dựa trên dữ liệu thực tế.
Phát triển ứng dụng số hoặc nền tảng trực tuyến (dựa trên AI hoặc test trắc nghiệm năng lực) để học sinh có thể tự đánh giá sở thích, năng lực và được đề xuất nghề nghiệp phù hợp.
Khuyến khích các trường ứng dụng công nghệ 4.0 trong hướng nghiệp: tham quan thực tế ảo, mô phỏng nghề, video hướng nghiệp.
Thiết lập hệ thống theo dõi kết quả hướng nghiệp: đo lường tỷ lệ học sinh có kế hoạch nghề nghiệp rõ ràng, tỷ lệ chọn đúng ngành học, tỷ lệ có việc làm phù hợp sau tốt nghiệp.
Thực hiện nghiên cứu, khảo sát định kỳ về nhu cầu nghề nghiệp của học sinh và sự thay đổi của thị trường lao động để cập nhật chính sách kịp thời.
Tăng cường hợp tác quốc tế, học hỏi mô hình hướng nghiệp tiên tiến từ OECD, Nhật Bản, Hàn Quốc, Singapore… để điều chỉnh cho phù hợp với bối cảnh Việt Nam.

Định hướng nghề nghiệp cho học sinh là chìa khóa để giải quyết tình trạng học sai ngành, thất nghiệp cử nhân và thiếu hụt lao động chất lượng cao. Kinh nghiệm từ các nước tiên tiến cho thấy: khi học sinh được định hướng nghề sớm, tỷ lệ việc làm đúng ngành sẽ tăng đáng kể.

Phụ huynh và học sinh hãy theo dõi thông tin từ các kênh chính thống như Bộ Giáo dục & Đào tạo, Tổng cục Thống kê, Diễn đàn Kinh tế Thế giới để có cái nhìn chính xác về thị trường lao động. Kết hợp bài test định hướng nghề nghiệp, trải nghiệm thực tế và sự đồng hành từ nhà trường sẽ giúp học sinh chọn đúng nghề, học đúng ngành và yên tâm hơn về định hướng nghề nghiệp tương lai.

Viết Chung