4 bước hướng nghiệp cho học sinh hiệu quả

Hướng nghiệp cho học sinh là hoạt động quan trọng, đảm bảo cho học sinh chọn lựa được ngành nghề phù hợp. Một số bước được hướng dẫn trong bài viết dưới đây sẽ gợi ý cho học sinh, phụ huynh thực hiện hoạt động này hiệu quả.

Tìm hiểu về hướng nghiệp cho học sinh

Hoạt động hướng nghiệp cho học sinh đang được nhiều trường, đơn vị giáo dục quan tâm triển khai. Để thực hiện tốt hoạt động này, cần hiểu rõ bản chất của hướng nghiệp cho học sinh.

Hướng nghiệp cho học sinh là gì?

Hướng nghiệp cho học sinh là quá trình giúp học sinh hiểu rõ bản thân, khám phá thế giới nghề nghiệp và lên kế hoạch học tập, phát triển kỹ năng phù hợp để chọn ngành nghề đúng với năng lực, sở thích và nhu cầu xã hội.
Không chỉ là “chọn nghề”, hướng nghiệp còn bao gồm chuỗi hoạt động trải nghiệm nghề nghiệp sớm, bài test năng lực – tính cách, tư vấn cùng chuyên gia, và lập kế hoạch học tập cá nhân hóa phục vụ việc đạt được mục tiêu nghề nghiệp đã xác định.

Vì sao cần hướng nghiệp cho học sinh sớm?

Theo báo cáo của ILO Việt Nam (2024), khoảng 60% sinh viên Việt Nam làm trái ngành sau khi tốt nghiệp, trong đó 25% cảm thấy lựa chọn nghề của mình không phù hợp.

Nghiên cứu của OECD (2022) cho thấy, những học sinh được hướng nghiệp sớm (từ cấp THCS, cấp THPT) có xác suất chọn ngành nghề đúng sở thích cao hơn 42% và tỷ lệ có việc làm đúng ngành cao hơn 30% so với nhóm chưa từng được định hướng nghề.

Những con số này cho thấy việc định hướng nghề nghiệp cho học sinh từ sớm là vô cùng cần thiết.

>>> Xem thêm: Định hướng nghề nghiệp cho học sinh: 5 nguyên tắc “vàng” để không chọn sai đường

Thực trạng hoạt động hướng nghiệp cho học sinh Việt Nam

Ở Việt Nam, Bộ Giáo dục & Đào tạo đã triển khai chương trình hướng nghiệp cho học sinh từ lớp 9 đến lớp 12, tuy nhiên hiệu quả chưa đồng đều giữa các trường, phần lớn do thiếu công cụ và đội ngũ tư vấn chuyên nghiệp.

Tỷ lệ học sinh được hướng nghiệp còn thấp

Theo khảo sát của Trung tâm Dự báo nhân lực TP. HCM (2023), chỉ khoảng 35% học sinh THPT được tham gia các hoạt động hướng nghiệp chính thức tại trường.
Trong đó, 70% học sinh cho biết các buổi hướng nghiệp chỉ dừng ở mức giới thiệu ngành nghề chung chung, chưa giúp các bạn hiểu được năng lực cá nhân và nhu cầu thị trường lao động. Các bạn cũng ít có điều kiện trải nghiệm nghề nghiệp sớm do hạn chế về cơ sở vật chất, thời gian…

Ví dụ: Một học sinh lớp 12 ở Hà Nội chia sẻ rằng buổi hướng nghiệp tại trường có nội dung giới thiệu “ngành CNTT đang hot”, nhưng chỉ đưa chung chung thông tin về ngành không giải thích cụ thể các mảng như lập trình, dữ liệu, an ninh mạng khác nhau thế nào.

Học sinh tham gia cũng không có thời gian hỏi đáp, tư vấn với chuyên gia, người đang làm việc trong ngành hay trải nghiệm thử một dự án công nghệ.

Chênh lệch giữa năng lực của nhân sự và thị trường lao động

Theo Bộ Lao động – Thương binh & Xã hội (2024), tỷ lệ thất nghiệp ở nhóm cử nhân, thạc sĩ là 3,47%, cao gấp 4 lần so với nhóm lao động có trình độ trung cấp hoặc nghề.

Thông tin trên các phương tiện truyền thông đại chúng cũng cho biết, nhiều cử nhân, thạc sĩ thất nghiệp, phải “giấu bằng cấp” đi làm các công việc lao động phổ thông. Trong khi đó, doanh nghiệp có nhiều vị trí tuyển dụng chưa tìm được ứng viên phù hợp.

Điều này phản ánh thực trạng: nhiều học sinh định hướng nghề chưa chính xác, học sai ngành hoặc không được trải nghiệm nghề nghiệp sớm, dẫn đến thiếu kiến thức chuyên môn kỹ năng thực tế mà doanh nghiệp cần.

Các bước hướng nghiệp cho học sinh hiệu quả

Trước thực tế đó, học sinh, phụ huynh và nhà trường cần phối hợp thực hiện một số bước hướng nghiệp cho học sinh hiệu quả:

Bước 1: Xác định rõ năng lực bản thân

Hiểu, xác định rõ năng lực bản thân là nền tảng quan trọng nhất của định hướng nghề nghiệp cho học sinh. Để làm được việc này Học sinh cần xác định: sở thích, giá trị cá nhân, điểm mạnh, điểm yếu, điều kiện gia đình…

Học sinh có thể sử dụng các bài test tính cách định hướng nghề nghiệp như MBTI, Holland, DISC… để hiểu rõ và xác định đúng năng lực bản thân.

Theo nghiên cứu của Cambridge Career Services (2022), học sinh làm bài test và được tư vấn cá nhân có xác suất chọn đúng ngành cao hơn 38% so với nhóm không được hỗ trợ.

Ví dụ: Một học sinh có xu hướng logic – thích giải quyết vấn đề sau bài test Holland, học sinh có thêm căn cứ để xác định bản thân sẽ phù hợp với các ngành như kỹ thuật, lập trình, khoa học dữ liệu.

Bước 2: Trải nghiệm nghề nghiệp sớm

Theo khảo sát của VietnamWorks (2024), 75% doanh nghiệp ưu tiên tuyển dụng nhân sự đã có trải nghiệm nghề nghiệp sớm, kể cả khi chưa có kinh nghiệm chính thức.

Sau khi hiểu bản thân và cơ bản định hướng nghề mình thích, học sinh cần khẳng định lại lựa chọn ấy thông qua trải nghiệm thực tế. Học sinh có thể thông qua các hoạt động như:

• Các chương trình trải nghiệm nghề nghiệp sớm tại doanh nghiệp, trung tâm dạy nghề.
• Talkshow, seminar với người trong đang làm việc, có nhiều kinh nghiệm ngành nghề.
• Tìm hiểu xu hướng nghề nghiệp trong thời đại AI qua các nguồn thông tin uy tín về tuyển dụng như LinkedIn, TopCV, VietnamWorks…

Bước 3: Xây dựng kế hoạch học tập theo định hướng nghề

Nghiên cứu của World Bank (2023) cho thấy học sinh có lộ trình học tập định hướng nghề rõ ràng có tỷ lệ thành công nghề nghiệp cao hơn 50% so với nhóm học ngẫu nhiên.

Do đó, để theo đuổi được ngành nghề, học sinh cần có một kế hoạch học tập, trau dỗi kỹ năng cụ thể và thực hiện liên tục trong thời gian dài. Một số giai đoạn trong kế hoạch được gợi ý như sau:

Bước 4: Trải nghiệm và điều chỉnh

Trên thực tế, định hướng nghề không phải là hoạt động cố định hoàn toàn. Trong quá trình thực hiện kế hoạch và mục tiêu, học sinh cần liên tục trải nghiệm, đánh giá kết quả và điều chỉnh.

• Thử sức qua dự án nhỏ, thực tập ngắn hạn, hoạt động trải nghiệm nghề nghiệp tại cộng đồng, do trường hoặc doanh nghiệp tổ chức
• Định kỳ đánh giá lại sở thích và kỹ năng sau mỗi học kỳ.
• Tham khảo ý kiến từ chuyên gia hướng nghiệp, giảng viên, phụ huynh, những người đi trước có kinh nghiệm trong ngành nghề.

Ví dụ: Một học sinh chọn học lập trình nhưng sau khi thực tập, nhận ra mình yêu thích thiết kế UX/UI hơn. Việc điều chỉnh sớm kế hoạch theo định hướng nghề giúp tiết kiệm thời gian, chi phí và học sinh cũng dễ đạt được mục tiêu hơn.

>>> Xem thêm: 5 bước định hướng nghề nghiệp bản thân cho học sinh, sinh viên

Hướng nghiệp cho học sinh trong thời đại trí tuệ nhân tạo

Hiện nay, sự phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ và đặc biệt là trí tuệ nhân tạo có ảnh hưởng đến hoạt động hướng nghiệp cho học sinh. Cơ cấu ngành nghề đang thay đổi nhanh chóng. Nhiều vị trí công việc bị thay thế nhưng nhiều nghề mới cũng xuất hiện.

Ví dụ: Nhiều nghề mới xuất hiện như AI Trainer, Data Analyst, Prompt Engineer, nhưng đồng thời một số nghề truyền thống đang thu hẹp như nhập liệu, kế toán thủ công.

Theo báo cáo của Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF, 2023), 44% kỹ năng của người lao động sẽ thay đổi trong vòng 5 năm tới do tác động của AI và tự động hóa. Điều này đòi hỏi hoạt động hướng nghiệp phải cập nhật liên tục, tránh lối mòn “ngành hot” hay “công việc ổn định”.

Học sinh, phụ huynh cần cập nhật thông tin về xu thế thị trường, cơ cấu ngành nghề, yêu cầu của doanh nghiệp trong thời đại số để xây dựng kế hoạch định hướng nghề rõ ràng. Ngoài ra, học sinh, phụ huynh cũng có thể tận dụng trí tuệ nhân tạo định hướng nghề.

Những phân tích, thống kê về ngành nghề của AI, có thể kết hợp với các phương pháp hướng nghiệp khác trở thành bộ công cụ hướng nghiệp cho học sinh hiệu quả.

Để định hướng nghề tốt trong thời đại trí tuệ nhân tạo, học sinh cần lưu ý: không chỉ chọn nghề hot, mà phải chọn nghề theo năng lực và điều kiện thực tế bản thân; trau dồi kiến thức liên ngành: kết hợp công nghệ với marketing, giáo dục, nghệ thuật…; phát triển kỹ năng mềm: sáng tạo, giao tiếp, tư duy phản biện – những kỹ năng AI khó có thể thay thế.

Vai trò của phụ huynh và nhà trường trong hướng nghiệp cho học sinh

Trong quá trình hướng nghiệp cho học sinh, phụ huynh và nhà trường đóng vai trò quan trọng. Đó là người đồng hành, tư vấn, chia sẻ, là môi trường tin cậy để học sinh tiếp thu kiến thức, kỹ năng định hướng nghề.

Phụ huynh nên lắng nghe sở thích của con thay vì chọn nghề theo ý mình. Các gia đình cần khuyến khích con trải nghiệm nghề nghiệp sớm, như tham gia CLB, dự án, khoá học kỹ năng.

Phụ huynh cùng con theo dõi thông tin từ các nguồn chính thống như cổng thông tin việc làm quốc gia, trang của Bộ GD&ĐT… để có thông tin đúng.

Nhà trường là nối giữa học sinh và thế giới nghề nghiệp. Các trường THPT nên tìm nhiều hình thức triển khai hướng nghiệp cho học sinh đa dạng, hiệu quả: tổ chức tuần lễ hướng nghiệp định kỳ; mời chuyên gia doanh nghiệp, cựu sinh viên chia sẻ thực tế nghề, tích hợp định hướng nghề nghiệp vào các môn học kỹ năng sống, giáo dục công dân; ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong định hướng nghề nghiệp một cách chủ động.

Hướng nghiệp cho học sinh không đơn thuần là việc chọn ngành, nghề mà là quá trình giúp mỗi học sinh hiểu bản thân, khám phá nghề nghiệp, lập kế hoạch học tập và thích ứng với sự thay đổi.
Trong kỷ nguyên AI, nghề nghiệp trong tương lai sẽ không dành cho người giỏi nhất, mà dành cho người thích ứng, học hỏi nhanh nhất.

Học sinh và phụ huynh nên chủ động tìm hiểu, trải nghiệm và cập nhật xu hướng nghề nghiệp, kết hợp tư vấn chuyên gia – bài test – AI – thực tế để định hướng nghề đúng cho tương lai.

Top 7 bí quyết định hướng nghề sớm cho học sinh ở tuổi 15-18

Viết Chung